از تاریخ ولادت و آغاز زندگی ابن رُسته اطلاع چندانی نداریم. تنها می‌دانیم که محل تولد وی اصفهان بوده و بیشتر عمرش را در اصفهان گذرانده و در همان‌جا به تعلیم علم و دانش پرداخته است.

تاریخ درگذشت ابن رُسته در جایی با دقت ذکر نشده است و در مورد آن اختلاف‌نظر وجود دارد؛ برای درگذشت او تاریخ‌های 290 و 291 ق ذکر شده؛ و بدین اعتبار کارلو نالینو، خاورشناس ایتالیایی، مرگ او را بین سال‌های 290-300ق تخمین زده است.

بیش از این دربارة زندگی او مطلبی در دست نیست و حتی، نامی از استادان و شاگردان وی نیامده است. آنچه از او می‌دانیم منحصر به اثر او اعلاق‌النفیسه است که ظاهراً بعد از سفر به مکه، در 290ق، نوشته است.

اعلاق‌النفیسه

این اثر مهم‌ترین کتاب ابن رسته است که در واقع در حکم دایرةالمعارفی است شامل مطالبی در جغرافی و نجوم و ریاضی. گویا این اثر هفت مجلد بوده است که متأسفانه اکنون تنها جزء هفتم آن در دست است.

در مورد تاریخ تألیف این کتاب اختلاف‌نظر است... کتاب با سپاس پروردگار و درود بر پیامبر (ص) و اهل بیت آغاز می‌شود. مطالب بعدی کتاب دربارة کرة زمین و اجرام و ابعاد و فواصل ستارگان منظومة شمسی با زمین است. مؤلف در بخش‌های مربوط به فلک و اجرام و ابعاد، دانشمندانی چون احمد بن محمد بن کثیر فرغانی، منجم دربار مأمون و متوکل، و ابومعشر بلخی، عالم معروف احکام نجوم، استناد جسته و مطالب مستدلی دربارة ریاضیات و جغرافیای نجومی آورده است.

بخش جغرافیای طبیعی از مکة معظمه با ذکر آیة 6 از سورة آل‌عمران آغاز می‌شود. مؤلف در این مبحث تاریخ بنای کعبه، چگونگی آن از عهد ابراهیم (ع) تا 290ق، اندازه‌ها و روزنه‌هایی که به آن روشنایی می‌دهند، لوحة دیوار کعبه و همة مشخصات آن شرح داده شده است. ابن رُسته مطالب مربوط به ریاضیات و جغرافیای نجومی را به‌صورتی مستدل و با استناد به نوشته‌های کسانی چون احمد بن محمد بن کثیر فرغانی و ابومعشر جعفر بن محمد بن عمر بلخی و با تأثیرپذیری از ابن خردادبه آورده است.

او در کتاب خود، در بخش جغرافیای طبیعی، به شرح هفت اقلیم و شهرهای مشهور آن دوران پرداخته و نیز به کشورهای خاص از جمله ایران و شهرهایی که در عهد باستان در چهار جهت اصلی جغرافیایی قرار داشتند اشاره کرده است.

ابن رُسته از نخستین جغرافی‌نگاران اسلامی است که به ذکر مطالبی دربارة سرزمین‌های خزر، بُرداس، بلغار، مجار، اسلاو، روسیه، سریر و آلان پرداخته است.

از جالب‌ترین بخش‌های کتاب ابن رسته دربارة قسطنطنیه و روم شرقی (بیزانس) است. وی در این زمینه مطالب مبسوطی به نقل از هارون بن یحیی، دیگر جغرافی‌دان معاصر خود، که در حدود 288ق به روم شرقی رفته و چندی در اسارت رومیان بوده، عرضه کرده است. مطالب دیگری که ابن رسته نقل کرده مربوط به هند و سرزمین قَمار یا کامبوج است. همچنین ابن رسته مطالبی پیرامون طبرستان و اصفهان مطرح کرده که شایان توجه است...

کتاب ابن رسته از جمله آثاری است که عامة مردم مطالب آن را به‌آسانی درمی‌یابند. این کتاب در مقایسه با المسالک و الممالک ابن خردادبه، که احتمالاً از منابع ابن رسته بوده است از نظر ادبی قوی‌تر است. از کتاب الاعلاقالنفیسة ابن رُسته تنها دو نسخة خطی معرفی شده است که یکی متعلق به موزة بریتانیا و دیگری متعلق به دانشگاه کمبریج است.

بخش‌هایی از این کتاب نیز به همت چند تن از خاورشناسان تصحیح و به چاپ رسیده است.

برای خواندن متن کامل این مطلب، می توانید به کتاب «منتخب زندگینامه یکصد و ده چهره از آفرینندگان فرهنگ و تمدن اسلام و بوم ایران «بارقه های آفتاب»، جلد اول، چاپ سوم، 1390، انتشارات امیرکبیر» مراجعه نمایید.

منابع:

ابن‌رسته، احمد بن عمر، اعلاق‌النفیسة، به‌كوشش دخويه، ليدن، 1891.

بارتولد، و.و.، مقدمه بر حدودالعالم، ترجمة ميرحسين شاه، كابل، 1342 ش.

دانشنامة ایران و اسلام، «ابن رُسته»، زیر نظر احسان یارشاطر، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ج4، 1356ش.

دانشنامة جهان اسلام، «جغرافيا»، زيرنظر غلامعلي حدادعادل، تهران، بنياد دائرةالمعارف اسلامی، ج10، 1375ش.

دایرةالمعارف فارسی، به سرپرستی غلامحسین مصاحب، تهران، امیرکبیر، ج1، 1381ش.

رضا، عنایت‌الله، «ابن رسته»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج 3، 1369ش.

همو، «اعلاق‌النفیسة»، دانشنامة زبان و ادب فارسی، به سرپرستی اسماعیل سعادت، تهران، فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی، ج1، 1384ش.

Krachkovskii, I., yu., "Arabskay geografichskaya Literatura", Izbranniye sochineniya, Moscow-Leningrad, 1957.