بسم الله الرحمن الرحیم
این کشور خدایی، یعنی ایران، همواره مورد عنایت خداوند تبارک و تعالی و پیامبران و اولیا و بزرگان اهل دل و معرفت بوده و ان‏شاءالله تا ظهور آن منجی بزرگ، خواهد بود.
در این مرز و بوم، امرا و پادشاهانی حکومت کردند که بعضاً به عدالت برخواستند و بسیاری هم غیر از این بودند، اما همواره در کنار حکومتگران اصلی، افرادی در مراتب و درجات متفاوت، در کار حکومت، برای پایداری و دوام حاکمیت، مشارکت می¬کردند که آن‌ها نیز به لحاظ عملکرد، متفاوت بودند. بعضی خیرخواه و برخی شرور و عده¬ای نیز بی¬لیافت بودند.
مروری اجمالی بر تاریخ پر فراز و نشیب کشورمان به ما می¬گوید که اگر تعدادی از وزیران، فرمانداران، استانداران و موالی بی¬لیاقت، شیطان‏صفت و یا مزدور اجنبی بودند،، ولی تعداد افراد مؤمن به معنویات، اهل پرهیزکاری، توانمند و خدوم هم کم نبوده‏اند.
چه کسی است که نداند «انوشیروان عادل»، که حاکمیت روشن و بااقتدار و در عین حال همراه با عدالت و عطوفت را در بسیط زمین بپراکند، بدون استفاده از حکمت و تدبیر و همراهی بزرگی، چون «بوذرجمهر» (بزرگمهر) و کمک «برزویه» مقدم اطباء پارس و از سُلاله روحانیون مذهب زرتشت و از مدیران برجستۀ دانشگاه جندی شاپور، نمی¬توانست کاری انجام دهد؟! (میرخواند، روضه‏الصفا، ۱ / ۷۸۷- ۷۸۸؛ خواندمیر، دستور الوزرا، ص ۱۷- ۱۸؛ دباشی، «انوشیروان و بوزرجمهر در گلستان سعدی»، ص ۸۵ و ۸۷).
کیست که نداند «حسنک میکال»، وزیر سلطان محمود، فردی مؤمن، شریف، کاردان و خادم ملت بود، ولی با بدخواهی رقیبی بدطینت، چون «بوسهل زوزنی» بر سر دار رفت و بزرگی، چون «ابوالفضل بیهقی» در کتاب ارزشمند خود (تاریخ بیهقی)، این تراژدی را به‏درستی آشکار کرد (بیهقی، تاریخ بیهقی، ص ۲۲۰ ـ ۲۳۶).
بزرگی مثل خواجه نظام‏الملک طوسی، حدود ۳۰ سال در ایران بزرگ در عهد سلجوقیان، بدون اغراق‏گویی، برجسته¬ترین رئیس دولت در تاریخ ایران بود که در عین اقتدار با عدالت و نصفت از کاشغر تا حلب را با مدیریتی اعجاب¬انگیز اداره ¬کرد (لمبتون، ساختار درونی امپراتوری سلجوقی، ص ۶۱؛ اخوان کاظمی، «عدالت و خودکامگی در اندیشۀ سیاسی خواجه نظام‏الملک، ص ۷ ـ ۸).
حمله مغول، به جز مناطقی محدود (مثل اقلیم فارس که با درایت اتابکان سلغری از تعرض مغولان مصون ماند)، چیزی از ایران را باقی نگذاشت. ما در بخش نظامی شکست خوردیم، اما به رغم گسست سیاسی، به برکت ایمان و فرهنگ مردم این سرزمین، مغولان مغلوب مقاومت فرهنگی ما شدند و فرهیختگان ایران‏زمین به وزیری پادشاهان خونخوار مغول رفتند و با لطایف¬الحیل، اداره سرزمین¬های نیمه‏ویران ایران را به دست گرفتند و مغولان را از اسب سرکش توحش پیاده کردند و آن‌ها را به لباس فرهنگی و اعتقادی مردم ایران، ملبس نمودند و عده‏ای جان بر سر این هدف بزرگ ملی گذاشتند.
در رأس این بزرگان، استاد البشر، عقل هادی عشر، یعنی «خواجه نصیرالدین طوسی» که در نبرد قلم ایرانی با عَلَم مغول، پرچم‏دار بود، توانست سرکش¬ترین آن‌ها را که «هلاکوخان» بود، رام کند (توانایان فرد، نظرات اقتصادی خواجه نصیرالدین طوسی، ص۹ ـ ۲۲؛ مدرسی زنجانی، سرگذشت و عقاید فلسفی خواجه نصیرالدین طوسی، ص ۲۸)، ولی متأسفانه خواجه شمس¬الدین جوینی صاحب دیوان و خواجه رشیدالدین فضل‏الله همدانی و فرزندش خواجه غیاث‏الدین که هر سه از بزرگان و از علمای سلف بودند، در این راه جان باختند و شهید شدند.
صاحب بن عبّاد ملقب به کافی الکفات، وزیر بی¬نظیر «آل بویه»، چون نگینی درخشان بر تارک تاریخ ایران می-درخشد. وی با مردم ایران در اوج شکوه «آل بویه» ارتباط گسترده‏ای داشت و با بزرگان، علما و دانشمندان، نظیر «سید مرتضی» از رابطه¬ای وثیق برخوردار بود. گویند پس از مرگ «صاحب»، مردم اصفهان چنان تشیعی از او کردند که در تاریخ آن شهر بی¬سابقه بود (گردیزی، زین‏الاخبار، ص۳۷۲؛ ابن مسکویه، تجارب الامم، ج۷، ص۳۰۹؛ ابن اثیر جزری، تاریخ کامل بزرگ اسلام و ایران، ج۲۱، ص۲۲۵).
طی دو سال گذشته، مردم ایران شاهد پخش سریال ۵۲ قسمتی «جیران» بودند که نمایش آن اخیراً به پایان رسید.
این حقّ هنرمندان، تهیه‏کنندگان و کارگردانان محترم است که هنر خویش را از طریق سینما، این هنر جادویی معروف به هنر هفتم، عرضه کنند و انتظار مردم فرهنگ‏دوست، شریف و اصیل ایران از این مجموعه فرهیخته، که انصافاً می¬توانند نقش اساسی در تبیین درست تاریخ گذشته کما هو حقه ایفا کنند، این است که به وظیفه خود عمل کنند و خوشبختانه هنرمندان ایران، این‏چنین هستند. لیکن گاهی ممکن است نویسندگان سناریو به دلیل کثرت مشغله و یا نبود فرصت کافی، مجال تفحص کامل در مطالبی که مربوط به گذشته ایران می¬باشد را نداشته باشند؛ ازجمله این نمایش¬ها، سریال «جیران» می¬باشد.
از دست‏اندرکاران تولید این مجموعه که افرادی باتجربه و دارای حسن شهرت می¬باشند و خدمات زیادی به سینمای ایران کرده¬اند، انتظار می¬رود، نمایش¬های تاریخی را با دقت و وسواس بیشتری تهیه و عرضه کنند.
دوره سلطنت «ناصرالدین شاه»، یک نقطه عطفی در تاریخ متأخر و معاصر ایران می¬باشد و عوامل گوناگونی اعم از مثبت یا منفی در شکل¬گیری تاریخ سلطنت پنجاه‏ساله این پادشاه هوس¬باز پرمسئله، دست داشته¬اند.
نصرالله مشیرالدوله، میرزا تقی‏خان امیرکبیر، میرزا آقاخان نوری، میرزا علی‏اصغرخان اتابک،
میرزا حسین‏خان سپهسالار و میرزا علی‏خان امین الدوله، همگی سمت صدراعظمی داشتند. میرزا تقی خان امیرکبیر نور چشم ملت ایران بوده است. میرزا علی‏خان امین‏الدوله، شخصیتی بینابین دارد. میرزا حسین‏خان سپهسالار، یک شخصیت روشنفکر غرب¬گرا است.
بدترین، پلیدترین، مجرم¬ترین صدراعظم¬های عصر قاجار و شاید هم کل تاریخ ایران، میرزا آقا خان نوری بود که بوسهل زوزنی که حکم اعدام «حسنک میکال» را از «مسعود غزنوی» گرفت، که البته «مسعود غزنوی»، خود نیز چهره ضد فرهنگی و ضدایرانی داشت و کتابخانه شیخ الرئیس ابوعلی سینا را در اصفهان آتش زد و مردم ایران را از بخش قابل ملاحظه¬ای از نوشته¬های بزرگ‏ترین شخصیت علمی تاریخ بشر بعد از ائمۀ معصومین علیهم‏السلام، محروم کرد؛ نزد میرزا آقاخان نوری، گناهش به‏مراتب سبک¬تر است؟! ولی همین «بوسهل» نتوانست از تفسیق قلمی بزرگان فرهنگی این کشور، نظیر ابوالفضل بیهقی، جان سالم به در ببرد.
نکتۀ دیگر اینکه چرا از این فرصت ارزشمندی که با ارائۀ یک مجموعۀ نمایشی پرجاذبه به دست می¬آید، در فیلمنامه¬ای که تهیه می¬کنیم، از توانمندی¬ها و ملکات اخلاقی «امیرکبیر» در آن ذکری نکنیم؟!
چرا از سرکوبی آصف¬الدوله – که می¬خواست همزمان با جدایی هرات، خراسان را نیز با تحریک انگلیسی¬ها از ایران جدا کند –، ولی از سوی حسام¬السلطنه، فرزند عباس میرزا که حاکم قره¬داغ در آذربایجان بود، به امر میرزا تقی‏خان امیرکبیر، در اوایل سلطنت ناصرالدین شاه سرکوب شد و متعاقباً مأمور آزادی «هرات» گردید و آنجا را نیز آزاد کرد و به نام ناصرالدین شاه در دارالحکومه هرات سکه ضرب کرد و برای ناصرالدین شاه فرستاد، نامی برده نمی¬شود؟!
ایضاً پس از تهاجم بحریۀ انگلیس به بوشهر، خارک و خوزستان در سال ۱۸۵۸ میلادی که در آن زمان هندو‌ها در کنار مسلمانان دست به دست هم داده و علیه انگلیس قیام کرده بودند، حسام‏السلطنه که پس از فتح هرات در آن شهر مستقر شده بود، برای ناصرالدین شاه نامه نوشت که اگر اجازه دهید، از تنگه خیبر عبور کرده و در سند و پنجاب با انگلیسی¬ها مقابله می‏کنم و از آن به‏عنوان اهرمی در جهت وادارکردن انگلیسی¬ها به عقب‏نشینی از بوشهر استفاده خواهم کرد.
این نامه را میرزا آقاخان نوری جواب می¬دهد و به او می¬نویسد که این کار را نکند و برگردد؛ این کار میرزا آقاخان نوری باعث شد بر اساس قرارداد ننگین پاریس، انگلیسی¬ها بر هرات مسلط شوند.
شایسته بود که در سریال «جیران» مبارزه علما و مردم در جلوگیری از تسلط استعمار و تحریم تنباکو و خنثی کردن قرارداد‌های ننگین رویتر و ذلت‏بخش لاتاری و مقدمات حرکت ملی در جهت تأسیس عدالتخانه و نهایتاً مشروطه، از قلم نیفتد.
در چند سال اول حکومت ناصرالدین شاه و قبل از آن که پای میرزا آقاخان نوری به صدارت برسد، دستاورد‌های ایران در حفظ کشورمان قابل توجه بود.
• ناصرالدین شاه، رضاقلی‏خان هدایت، معروف به لَله‏باشی (وی لَله محمدشاه بود) و عارفی وارسته و صاحب کتاب ریاض العارفین می¬باشد، به‏عنوان سفیر به همراه نامه¬ای برای «خان خیوه» فرستاد و او را تهدید کرد که ترکمن¬های تحت فرمان او، دست از آزار و اذیت زائران حضرت رضا (ع) در مسیر مشهد مقدس بردارند. وی به نامه ناصرالدین شاه وقعی نگذاشت و رضاقلی‏خان دست خالی باز گشت. ناصرالدین شاه با صدارت امیرکبیر، حسن‏خان سبزواری را در رأس لشگری جرار به خیوه فرستاد و خان خیوه در این نبرد شکست خورد و به قتل رسید و سر او را به تهران فرستادند و در محل دروازه دولت کنونی دفن کردند و بر روی آن تابلویی گذاشتند که نوشته بود «این سر کسی است که علیه حکومت مرکزی شورش کرده است».
خیوه امروزه، شهری در شمال ترکمنستان است (خوارزم).
• آقاخان محلاتی بانی فتنۀ اسماعیلیه در ایران و شبه‏قاره که از سوی انگلیسی¬ها تحریک شده بود، و در اواخر حکومت محمدشاه و در آستانه حکومت ناصرالدین شاه در ایران شورش به پا کرد که وی را سرکوب کردند و او به مرکز کمپانی هند شرقی در بمبئی پناه برد.
• در اواخر حکومت محمدشاه و در آستانه حکومت ناصرالدین شاه، با تحریک سفارتخانه‏های انگلیس و روس، میرزا علی‏محمد باب ادعای مهدویت کرد و او را در قلعه چهریق در تبریز زندانی کردند و بعد با مدیریت امیرکبیر در آن زمان که امیر نظام آذربایجان بود، جمعی از علما و مراجع بزرگ به ارتداد او حکم دادند و اعدام شد.
• آصف‏الدوله در خراسان و کامران میرزا در هرات شورش کردند و می¬خواستند این دو بخش را از ایران جدا کنند و با همت امیرکبیر و حسام‏السلطنه این دو بخش از ایران جدا نشد و با خیانت میرزا آقاخان نوری، هرات از دست رفت.
این حقیر نمونه¬های فوق¬الاشاره را که در طول دوره ناصرالدین شاه رخ داده که برخی از آن مثبت و برخی منفی می¬باشد ذکر کردم برای اینکه دوستان و عزیزان ما در کار تهیه و نمایش فیلم ملاحظه نمایند که خدای ناکرده، نمایش منجر به تحریف تاریخ نشود؛ زیرا کل این مجموعه سریال تاکنون، از گذشته نزدیک ایران، یک حکومت ناتوان و در رأس آن شاهی هوس‏باز و زن‏باره نشان داده که البته ناصرالدین شاه این‏گونه بود، اما ایران فقط منحصر به ناصرالدین شاه نبود. چرا ما باید نسل کنونی خود را نسبت به گذشته بد بین و مأیوس کنیم؟! و اگر نبود تلاش ملت بزرگ ایران و سرآمدان آن‌ها مانند امیرکبیر، قائم‏مقام فراهانی، عباس‏میرزا، حسام‏السلطنه و علمای بزرگی مانند میرزای شیرازی، شیخ فضل‏الله نوری، میرزاجواد تبریزی، سیدعلی‏اکبر فال اسیری در شیراز و محمدحسن آشتیانی و ملاعلی کنی در تهران و ...، این کشور توسط امثال میرزا آقاخان نوری و آن ناصرالدین شاه زن‏باره، در حلقوم انگلیس فرو رفته بود و چیزی به نام ایران در تاریخ نمی¬ماند.
نتیجه اینکه در مجموعه «جیران»، زحمات زیادی کشیده شده و انصافاً هنرمندان هم به‏خوبی در این مجموعه درخشیده¬اند، اما همه قبول داریم که نمایش فیلم، فقط جهت پر کردن اوقات فراغت نیست، بلکه به صورت جادویی و فوق¬العاده در ذهن انسان اثر می¬گذارد و عزم نویسنده، تهیه‏کننده، کارگردان و هنرمندان هم همین تأثیرگذاری است، ولی اگر بخواهیم نتایج بهینه با بازدهی بالا و مثبت برای تنویر افکار عمومی در کنار امر پر کردن درست اوقات فراغت داشته باشیم، در اولویت¬بندی کمی و کیفی بخش¬های مختلف، وسواس نشان دهیم که دریغ است این زحمات زیادی که این دوستان و عزیزان ما در تهیه و تدارک و نمایش فیلم تحمل می¬کنند، بازدهی بیشتر و بهتری نداشته باشد.
اگر آقاخان نوری را می¬خواهیم معرفی کنیم، در مدت کوتاه¬تر، ولی کاملاً واقع¬بینانه و آن طوری که او بود، معرفی کنیم. این‏طوری که در این مجموعه به آقاخان اشاره شده، باید بدانیم که متأسفانه وی شخصیت بدی هم نبوده و مثل بسیاری از صاحب‏منصبان دیگر به دنبال منافع شخصی خود بوده است؛ ولی در قرون متأخر و معاصر، کسی را نمی¬شناسیم که این مقدار به این کشور عزیز و مظلوم ما صدمه زده باشد.
برای اطلاع همگان، از ماهیت پَست «میرزا آقاخان نوری»، شمّه¬ای از شخصیت و اقدامات ضد ملی وی به عرض می¬رسد که ملاحظه کنید که آیا این مقدار وقتی که مردم برای دریافت غیرواقعی شخصیت میرزا آقاخان نوری صرف می¬کنند را نمی¬توان با بیان و نمایش رذیلت¬ها و وابستگی¬های خارجی وی که در تاریخ ما کم‏نظیر یا بی-نظیر است، به صورت کوتاه¬تر و سریع¬تر بیان کرد؟ و در این نمایش از او یک فرد طماع و جاه‏¬طلب در ذهن افراد تصویر کرد؟ در حالی که او با ارتباطات نزدیک خود با دولت استعمارگر انگلیس، کمر مقاومت را در ایران شکست و از زمان صدارت وی به بعد، قدرت ایران در زمان قاجاریه به‏طور حزن¬انگیزی کاهش پیدا کرد که هر بی¬سر و پایی اعم از انگلیس و فرانسه و... برای کشورمان شاخ و شانه می¬کشیدند.
آقا خان نوری آشکارا به دوستی و وابستگی‏اش به انگلیس تأکید کرده است. ازجمله نوشته: «من به دوستی انگلیس هیچ نمانده بود که تمام شَوَم» و باز جای دیگری می‌نویسد: «من بی‌عقل نیستم که دوستی دولت انگلیس را ترجیح بر دوستی دولت خودم ندهم». این شخص دَنی در وصف عشق خود به انگلستان سروده: «به جُرم عشق توام می‌کشند و غوغایی است / تو نیز بر سر بام آ که خوش تماشایی است».
نگارنده به‌جهت عِرق دینی و ملی و وطن‌دوستی، بر خود لازم می‌داند سطوری چند در معرفی میرزا آقاخان نوری جهت ثبت در تاریخ بنگارد تا مبادا به‌مرور ایّام، فاسق به‌جای لایق بنشیند و فاجر به‌جای مدبّر قرار گیرد.
آقاخان که در اصل، میرزا نصرالله‏خان نام داشت فرزند میرزا اسدالله نوری، از اهالی نور مازندران و یکی از نخستین کسانی بود که به هنگام سپاه‌گیری آغا محمدخان به وی پیوست و به منصب لشکرنویسی رسید. میرزا آقاخان به اعتبار پدر، در دوران فتحعلی شاه به منصب عارض سپاه و لشکرنویس درگاه منصوب شد و پس از چندی نیز سِمت وزارت لشکر را کسب کرد (خورموجی، حقایق‌الاخبار ناصری، ج ۲، ص ۱۰۶؛ راعی گلوجه، قاجاریه، انگلستان و قرارداد‌های استعماری، ص ۱۱۷). وی مدتی در خدمت اللهیارخان آصف‌الدوله بود، شخصی که تمایل فراوانی به انگلیسی‌ها داشت. وابستگی آصف‌الدوله و خانواده‌اش به انگلستان از مشخص‌ترین ویژگی‌های اخلاقی و سیاسی ایشان بود.
وزیر مختار انگلستان در گزارش ۱۹ اکتبر ۱۸۴۸ م به وزارت امور خارجۀ انگلستان نوشت: «آصف‌الدوله، خود و تمام خانواده‌اش همیشه و کاملاً در اختیار دولت انگلستان بوده‌اند و اینان از خدمتگزاران صدیق ما می‌باشند» (مکی، زندگانی میرزا تقی‏خان امیرکبیر، ص ۳۴۹).
آقاخان در زمان محمدشاه نیز در دربار قاجار به خدمتش ادامه داد و در رکاب محمدشاه برای فتح هرات رفت. سِمت او در این دوران نیز وزیر لشکر بود. در همین دوران، مراودات وی با انگلیسی‌ها در هرات حاجی میرزا آقاسی صدراعظم را سخت نگران کرد. در نتیجه حاجی میرزا آقاسی در بازگشت از هرات محمدشاه را واداشت که حکم به برکناری و تبعید میرزا آقاخان نوری به کاشان دهد (افشاری، صدراعظم‌های دورۀ قاجاری، ص ۱۶۶؛ راعی گلوجه، قاجاریه، انگلستان و قرارداد‌های استعماری، ص ۱۱۷)، اما پس از مرگ محمد شاه، ملک‌جهان خانم مهدعلیا (۱۲۲۰-۲۹۰ ق)، همسر محمدشاه و مادر ولیعهد، قدرت را به‌دست گرفت و چینش رجال مملکتی را خود به دست گرفت. ازجمله به تبعید میرزا آقاخان نوری در کاشان پایان داد و او را به تهران آورد و برای صدرات وی کوشید (سپهر، ناسخ‌التواریخ، ج ۳، ص ۹۳۷، ۹۴۲-۹۴۳ و ۹۶۶ ـ ۹۶۷؛ محمود، تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس، ج ۲، ص ۹۸؛ واتسون، تاریخ ایران، ص ۳۳۴؛ ولایتی، تاریخ روابط خارجی ایران در دوران ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه، ص ۶).
گرچه میرزا تقی‏خان امیرکبیر به صدرات رسید، اما میرزا آقاخان به هم‌دستی مهد علیا در تمام طول صدارت ایشان از هیچ توطئه‌ای علیه وی فروگذار نکردند تا این‌که به سعایت این دو، نهایتاً شاه را به برکناری و قتل امیرکبیر ترغیب کردند (واتسون، تاریخ ایران، ص ۳۷۰؛ بینا، تاریخ سیاسی و دیپلماسی ایران، ج ۲، ص ۱۹۶-۱۹۸؛ آدمیت، امیرکبیر و ایران، ص ۷۰۴؛ ولایتی، تاریخ روابط خارجی ایران در دوران ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه، ص ۱۰-۱۲؛ سپهر، ناسخ‌التواریخ، ج ۳، ص ۱۱۵۴).
جانشین امیرکبیر در مقام صدرات عظمی میرزا آقاخان نوری بود که با حمایت مهد علیا و جاستین شیل، وزیر مختار انگلیس در ایران در تاریخ ۲۲ محرم ۱۲۶۸ ق محقق شد. (سپهر، ناسخ‌التواریخ، ج ۳، ص ۱۱۵۵-۱۱۵۸؛ اعتمادالسلطنه، صدر التواریخ، ص ۲۳۶-۲۳۷؛ واتسون، تاریخ ایران، ص ۳۷۰؛ ولایتی، تاریخ روابط خارجی ایران در دوران ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه، ص ۱۳).
از فحوای مراسلات وزیر مختار انگلیس با وزارت امور خارجۀ انگلستان می‌توان عمق وابستگی میرزا آقاخان نوری را دریافت. در نامۀ مورخ ۱۸ نوامبر ۱۸۵۱ م شیِل، وزیر مختار دولت انگلیس، از وزرات خارجه کسب تکلیف می‌کند که: «آیا با وضعی که پیش آمده میرزا آقاخان نوری اعتمادالدوله، صدراعظم ایران، در آتیه نیز تحت حمایت دولت انگلستان خواهد بود؟». در پاسخ مورخ ۸ ژانویۀ ۱۸۵۲ م وزارت امور خارجۀ انگلستان خطاب به شیِل چنین آمده است: «نایب‌سرهنگ شِیل؛ موضوعی که شما ضمن گزارش شمارۀ ۲۰۳ مورخ ۱۸ نوامبر خود دایر به این‌که آیا صدراعظم ایران، میرزا آقاخان نوری اعتمادالدوله، در آتیه نیز در تحت حمایت انگلستان خواهد بود اظهار نمودید، مورد توجه دولت علیاحضرت ملکه [ویکتوریا]قرار گرفت. این مسئله از نظر دولت انگلستان چنین طرح می‌شود: اگر اعتمادالدوله برای حفظ ظاهر در نتیجۀ تهدیدات شاه از حمایت انگلستان صرف‌نظر کرده است با این اقدام شما مجازید اگر اعتمادالدوله زندانی یا تبعید شود یا دارایی‌اش مصادره گردید به نفع وی دخالت نمایید... طبیعتاً با درنظر گرفتن وضع غیرثابت مشاغل رسمی در ایران اگر اعتمادالدوله مورد بی‌مهری شاه قرار گیرد ممکن است برای اجتناب از غضب و یا مخاطره، فرار اختیار کند در آن صورت، شما می‌توانید ایشان را برای مدت زمانی که ضروری باشد در خانۀ خود بپذیرید... در وضع بخصوص اعتمادالدوله دولت علیاحضرت ملکه در صورت مخاطرۀ شخص، محق خواهد بود از کسانی که به این شخص وعده داده‌اند بخواهد که وعده‌های خود را محترم بشمارند» (بینا، تاریخ سیاسی و دیپلماسی ایران، ج ۲، ص ۶۰۱-۶۰۲).
انتخاب میرزا آقاخان نوری به صدارت عظمی، شخصی که ورقۀ رسمی و آشکار تحت‌الحمایگی از انگلیسی‌ها را در دست داشت (شیل، خاطرات، ص ۲۲۳؛ بامداد، شرح حال رجال ایران، ج ۴، ص ۳۶۶)، دلیلی آشکار بر ذهنیت عقب‌مانده و ناآگاهی ناصرالدین شاه از نیاز‌های جامعه و دولت ایران بود (راعی گلوجه، قاجاریه، انگلستان و قرارداد‌های استعماری، ص ۱۱۰).
یکی از ویژگی‌های تاریخ ایران در دوران قاجار این است که دولتمردان آگاه و کاردان در این زمان همیشه در اقلیت بودند و پیش از آن‌که به اندیشۀ مترقی خویش جامۀ عمل بپوشانند توطئه‌ها و دسیسه‌های متعددی از درون و بیرون دربار علیه ایشان شروع می‌شد و تا برکناری و در موارد زیاد، قتل و ضبط اموال و دارایی‌های آن‌ها پیش می‌رفت. معمولاً جانشینان چنین دولتمردانی نیز با توجه به ویژگی استبدادی نظام سیاسی و مطامع جناح‌های متنفذ در حکومت بر آن می‌شدند که انتظارات حامیان خویش را برآورده کنند. بهترین شیوۀ برآوردن این خواست‌ها بازگشت به نظام پیش از تصدی دولتمردان کاردان و میهن‌دوست بود. میرزا آقاخان نوری مثال بارزی برای این رویه است. زیرا وی شرط صدارت خود را دور کردن صدراعظم معزول از پایتخت و حتی بعداً از میان برداشتن او عنوان کرد (بامداد، شرح حال رجال ایران، ج ۴، ص ۳۶۷؛ راعی گلوجه، قاجاریه، انگلستان و قرارداد‌های استعماری، ص ۱۱۸).
میرزا آقاخان نوری از نظر عملکرد و روش حکومتی در نقطۀ مقابل امیرکبیر قرار داشت. وی صدراعظمی مطیع و منقاد مقام سلطنت بود. روش حکومتی وی نیز از روش‌های قدیمی و سنتی محسوب می‌شد. به همین دلیل، با انتخاب او به صدارت، روند اصلاحاتی که امیرکبیر آغاز کرده بود متوقف شد و روش‌های نوین او در ادارۀ کشور متروک ماند (اجلالی، بنیان حکومت قاجار، ص ۸۶؛ امانت، قبلۀ عالم، ص ۲۷۹).
کلنل جستین شیل در مورد میرزا آقاخان نوری به لرد پالمرستون نوشته بود: «اعتمادالدوله [آقاخان نوری]کسی نیست که طرفدار سیاست تجددخواهی و اصلاح‌طلبی باشد بلکه سعی دارد تحولاتی رخ ندهد و اوضاع در حال سکون باقی بماند» (نائبیان، روابط ایران با دول خارجی در دوران قاجاریه، ص ۱۳۱). او در نامۀ دیگری می‌نویسد: «اعتمادالدوله بر خلاف امیر نه عثمانی را دیده و نه مثل او از امور ممالک اروپا و تأسیسات علم اطلاعی دارد. به‌علاوه، صدر اعظم جدید فاقد استقامت و پایداری امیر است» (نائبیان، روابط ایران با دول خارجی در دوران قاجاریه، ص ۱۳۱).
عبدالله مستوفی (۱۲۵۵-۱۳۲۹) دربارۀ دوران صدارت میرزا آقا خان نوری نوشته است: «شاه خیلی مایل است برای ترقی کشور کار‌هایی بکند، ولی به دست کی؟ و با کمک کی؟ البته صدراعظم! ولی میرزا آقاخان اهل تجدد نیست. حتی پسر‌ها و نواده‌های خود را هم اگر به دارالفنون می‌فرستد برای تظاهر است و ابداً حاضر نیست کشور را برای وضع تازه حاضر کند و به وسیلۀ تأسیسات دولتی ملت را رو به ترقی ببرد» (مستوفی، شرح زندگانی من، ج ۱، ص ۸۷).
باید تأکید کرد که فساد و ضعف سیاسی چنان در دربار قاجار نفوذ کرده بود که ناصرالدین شاه به‌رغم آگاهی کامل از وابستگی میرزا آقاخان به انگلستان، وی را به مقام دومین شخص کشور برگزید.
ژول ریشار، کارمند فرانسوی دولت ایران در ۲۴ ربیع‌الاول ۱۲۶۸ ق (۱۸ ژانویۀ ۱۸۵۲ م) یعنی دو ماه پس از عزل امیرکبیر نوشت: «کار‌های دولتی دوباره برگشته است به همان ترتیباتی که در زمان حاجی [میرزا آقاسی]بود. خرید و فروش برات‌ها دوباره شروع شده و وصولِ مواجب‌ها به کش‌مکش افتاده؛ حواله به تمام ولایات و ایالات صادر شده؛ همان هرج و مرج‌ها که سابقاً برقرار بود دوباره رجعت نموده است [..]اگر امیر زنده بود هرگز به این اوضاع اسفناک راضی نشده این ترتیبات غلط را هیچ نمی‌گذاشت واقع گردد» (ثقفی، مقالات گوناگون، ص ۸۶).
چندی پس از آغاز صدارت میرزا آقاخان نوری، پس از مذاکرات و مکاتبات بسیار میان شیل و میرزا آقاخان، در ۱۵ ربیع‌الاول ۱۲۶۹ ق، میرزا آقاخان از سوی دولت ایران تعهدنامۀ ننگین و شرم‌آوری درخصوص عدم مداخله در امور هرات، نوشت و به شیل سپرد (معاهدات و قرارداد‌های تاریخی دورۀ قاجاریه، ص ۲۱۲-۲۱۳؛ ولایتی، تاریخ روابط خارجی ایران در دوران ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه، ص ۲۸؛ راعی گلوجه، قاجاریه، انگلستان و قرارداد‌های استعماری، ص ۳۴۰-۳۴۲). در حاشیۀ این سند، ناصرالدین شاه به خط خود نوشته است: «این سواد صحیح و مطابق فرمایش ماست که جناب صدراعظم اصل آن را به سفارت انگلیس داده» (ولایتی، همان‌جا؛ راعی گلوجه، همان‌جا؛ سپهر، ناسخ‌التواریخ، ج ۳، ص ۱۲۲۳).
میرزا آقاخان نوری، عامل انگلیس در دربار، نقش اصلی را در سپردن این تعهد به دولت انگلیس ایفا کرد. از وی نامه‌ای خطاب به سیدمحمد خان، حاکم هرات، به‌تاریخ ۱۶ ربیع‌الثانی ۱۲۶۹ ق در دست است که در آن، میرزا آقاخان به عمق وابستگی خویش به انگلستان و اندیشه‌های خیانت‌آمیزش دربارۀ هرات اشاره کرده است (محمود، تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس در قرن ۱۹، ج ۲، ص ۶۵۲؛ راعی گلوجه، قاجاریه، انگلستان و قرارداد‌های استعماری، ص ۳۴۳). وی با تلاش در انعقاد این قرارداد ننگین، هرچه امیرکبیر رشته بود پنبه کرد و در واقع، قباله و سند مالکیت هرات را به اسم انگلیسی‌ها کرد و بخشی از مهم‌ترین قلمرو ایران را که در مقاطع مختلف با صرف هزینه‌های سنگین محافظت شده بود از پیکرۀ کشور جدا کرد (اتحادیه، گوشه‌هایی از روابط خارجی ایران، ص ۱۳۴).
میرزا آقا خان نوری از قدیم، با سفارت انگلیس روابط دوستانه داشت و حتی آشکارا به دولت انگلیس اظهار وابستگی می‌کرد و از این دولت مقرری دریافت می‌نمود. با آغاز جنگ هرات، میرزا آقاخان خود را در وضعیت دشواری یافت، زیرا مقابله با شور مقدس مردم در دفاع از خاک میهن خویش، مقام صدارت وی را جداً به مخاطره می‌انداخت. در نتیجه، آقاخان کوشید به دولت روسیه نزدیک شود. همین امر موجب شد که وی اعتماد انگلیسی‌ها را از دست بدهد به‌طوری که لرد کولی در آغاز مذاکرات صلح پاریس خواستار عزل آقا خان شده بود. پس از امضای قرارداد صلح میان ایران و انگلیس، آقاخان کوشید موقعیت از دست رفتۀ خویش نزد انگلیسی‌ها را باز به‌دست آورد. این بود که نامه‌ای به موریه، وزیر مختار انگلیس، نوشت و در آن نامه، بی‌توجه به حس مقدس میهن‌پرستی ایرانیان، خود را در تسخیر هرات و درگیری با انگلیسی‌ها بی‌تقصیر معرفی کرد و یادآور شد که قشون‌کشی، جنگ و تسخیر هرات بنا بر تصمیم شاه بوده است. وی در این نامه بار دیگر به دولت انگلستان اظهار وفاداری کرده و خود را شائق به هم‌کاری با ایشان نشان داده بود. این نامه به دست شاه افتاد و شاه به ملاحظۀ آن بی‌نهایت خشمگین شد. ناصرالدین شاه بی‌درنگ در ۲۰ محرم ۱۲۷۵ ق آقا خان را از صدارت عزل کرد و نیز به خدمت دیوانی میرزا داودخان، وزیر لشکر، و میرزا کاظم‏خان نظام‌الملک، دو پسر میرزا آقاخان، و میرزا فضل‌الله نوری، وزیر نظام آذربایجان که برادر میرزا آقاخان بود، پایان داد (ولایتی، تاریخ روابط خارجی ایران در دوران ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه، ص ۶۳-۶۴، ۶۷).
بنا بر آنچه گفته آمد، از اهالی فرهنگ و هنر به‌ویژه دست‌اندرکاران تولید و پخش برنامه‌های صوتی و تصویری که برخوردار از مخاطب وسیع هستند می‌خواهیم که در تولید این آثار، جانب حق و حقیقت، و مصالح مملکت را مرعی دارند و از تطهیر شخصیت‌های منفور تاریخی اکیداً دوری کنند که مبادا حسن و قبح اعمال در تاریخ در هم بیامیزد؛ چراکه گذشته و تاریخ ما چراغ راه آیندۀ ما است.
اما سخنی دیگر با جناب آقای حسن فتحی، تهیه‏کننده ارجمند و باسابقه در رابطه با فیلم «روشن¬تر از خاموشی» که در آن فیلم، زحمات زیادی کشیده شده بود و تا حدود زیادی اهمیت «ملاصدرا» را برای عامه مردم روشن کرد که از این بابت، جناب آقای فتحی، حق بزرگی بر گردن مردم ما دارد، ولی نمی¬دانم چه ضرورتی داشت که برای بزرگ نشان دادن ملاصدرا، شاه عباس را تحقیر نمایند.
جناب آقای فتحی ملاحظه بفرمایید، کشور‌هایی که تاریخ طولانی مثل ایران ندارند، برای خودشان تاریخ می-سازند و هویت ملی خود را تقویت می¬کنند. نمونه‏های بارز آن کره‏ای‏ها و ترک‏ها هستند که ده‌ها سریال برای معرفی پیشینه تاریخی کشورشان ساخته‏اند.
ترک‏ها فیلم¬های متعددی راجع به قطعاتی از تاریخ عثمانی¬ و پادشاهان و رجال آن می‏سازند. ببینید چه هزینه-هایی می¬کنند که آن‌ها را بزرگ جلوه دهند و برای بزرگداشت سلطان محمد فاتح، که انصافاً هم آدم باارزشی بود، چه می‏کنند؟!
در حالی که هیچ‏یک از سلاطین عثمانی قابل مقایسه با شاه عباس اول صفوی نیستند؛ البته سلسله صفویه که اگر رأس آن‌ها را شیخ صفی¬الدین اردبیلی حساب کنیم، نقش بسیار اساسی در بازتعریف و بازسازی و احیای مجدد تمامیت ارضی، سیاسی و اجتماعی ایران داشتند و هیچ عامل دیگری به اندازۀ ظهور این سلسله در احیای هویت یکپارچۀ ایرانی، نقش نداشته است، ولی پس از شاه عباس، بی¬لیاقتی جانشینان او و عوامل خارجی، موجب شد که به قول «راجر سیوری»، ایران در یک سراشیبی کاهش قدرت افتاد و این کاهش تا انتهای سلسله پهلوی ادامه داشت.
بدون تردید شاه عباس نگینی بود بر تاج سلسله صفویه؛ البته ناگفته نماند که شاه اسماعیل و شاه طهماسب اول، دو زاویه دیگر مثلث قدرت که، چون زوبینی بر پهلوی عثمانیان و ازبکان مهاجم و پرتغالی¬های متجاوز فرود می-آمدند؛ ولی، چون در آن فیلم شاه عباس مطرح شده بود، لذا بنده تکیه¬ام بر این پادشاه می¬باشد.
در طول تاریخ ایران پس از اسلام، کمتر پادشاهی قابل¬تر و کارآمدتر از شاه عباس بوده است. وی از هیچ‏یک از مهاجمینی که از اطراف ایران به کشورمان هجوم می¬آوردند، هیچ‏گاه شکست نخورد. در زمان او ایران به اعلی درجه ممکن بزرگ شد و هیچ زمانی به اندازه عصر پادشاهی ایشان مردم در آسایش و امنیت نبودند. دولت استعمارگر پرتغال در سال ۱۴۹۲ میلادی به شرق حمله کرد و گینه بیسائو، آنگولا، موزامبیک در غرب و شرق آفریقا، جزیره گوا در هند، تیمور شرقی در اندونزی، ماکائو و تایوان در چین، مسقط در عمان و جزیره هرمز در ایران را تصرف کرد. همه این مستعمرات در نیمه دوم قرن بیستم با کمک عوامل بین¬المللی پس از چند قرن آزاد شدند، ولی هرمز در زمان شاه اسماعیل اشغال و در زمان شاه عباس پس از یک قرن، با تدبیری بسیار هوشمندانه آزاد شد و پرتغالی¬ها را با پس‏گردنی، از آنجا بیرون کردند. نحوه مقابله شاه عباس با پرتغالی¬ها چنین بود:
امامقلی خان فرزند الله‏وردی¬خان گرجی، از راه زمین و نیرو‌های انگلیسی در کمپانی هند شرقی، از راه دریا به هرمز حمله کردند و علی رغم وجود قلعه¬ مستحکم پرتغالی¬ها در آنجا (که قلعه آن‌ها هنوزهم پا برجاست)، آنجا را فتح کردند و اطلاع دارند که امامقلی‏خان، قوی¬ترین سردار گرجی¬الاصل ایران بود، از یک سو و معاهده با انگلیسی¬ها برای اینکه هم‏نژاد‌های خود را که پرتغالی بودند، شکست بدهند، با تدبیر شاه عباس بود که بعداً دولت انگلیس مدیران کمپانی هند شرقی را محاکمه کرد که چرا با ایرانی¬ها متحد شدید و این سیاست شاه عباس صفوی بود.
مواجهه هوشمندانه شاه عباس با امپراتوری عثمانی‏ در دو معاهده استانبول اول (۹۹۸ ق/۱۵۹۰ م) و استانبول دوم (۱۰۲۲ ق/۱۶۱۲ م) کاملاً آشکار است. در معاهده اول در برابر عثمانی‏ها کوتاه آمد تا خودش را تقویت کند، ولی در معاهده دوم استانبول از موضع قدرت و اقتدار با عثمانی‏ها برخورد کرد و شرایطش را بر آن‌ها تحمیل کرد و سرزمین‏های اشغالی ایران از سوی عثمانی‏ها را پس گرفت (افوشته‏ای نطنزی، نقاوه‏اآثار فی ذکر الاخیار، ص ۳۴۱ ـ ۳۴۲؛ منشی ترکمان، تاریخ عالم آرای عباسی، ج ۲، ص ۸۴۴ ـ ۸۴۹).
شاه عباس حدود یک هزار کاروانسرا در سراسر ایران تأسیس کرد که برخی از آن‌ها هنوز هم قابل استفاده است (شکا پیشرفته‏ای از هتل‏های امروزی).
‌سیاست وی این‏طور بود که با اکبرشاه هندی که مسلمان سنی مذهب بود، رابطه¬ای نزدیک داشت، ولی با عثمانی¬ها و ازبک¬ها که قصد تجاوز داشتند، می¬جنگید. در سیاستمداری او همین‏قدر بس که در اواخر عمر اکبرشاه که بزرگ‏ترین و مقتدرترین پادشاه هند بود، نیرو‌های وی طی شبیخونی قندهار را تصرف کردند. شاه عباس ملاحظه کرد که اگر با اکبرشاه دربیفتد، از آن طرف حریف عثمانی¬ها نمی¬شود؛ پس ساکت ماند تا اکبرشاه فوت کرد و جهانگیر به جای او نشست و هنوز جهانگیر مستقر نشده بود، شاه عباس بسیار غافلگیرکننده، به بهانه شکار خود را به سمت قندهار رساند و آنجا را پس گرفت و عین همین ماجرا در تبریز اتفاق افتاد، زمانی که عثمانی¬ها در زمان پدر او تبریز را اشغال کرده بودند.
وی برای اولین بار عده‏ای از متخصصین و کارگران فنی چینی‏ساز را از چین و عده‏ای ساعت¬ساز از سوئیس به اصفهان آورد که به مردم ایران، چینی‏سازی و ساعت¬سازی بیاموزد. بعد از مدتی، ایران دومین صادرکننده ظروف چینی در دنیا شد.
در گیلان، برای پرورش کرم ابریشم، درخت توت کاشت و میزان صادرات ابریشم ایران، از چین جلوتر افتاد تا جایی که هلندی‏ها و انگلیسی‏ها برای خرید ابریشم ایران با یکدیگر رقابت می¬کردند.
یک روز در اصفهان با لباس مبدّل به بازار رفت و یک من گوشت و یک من نان خرید. آن را به عالی قاپو آورد و وزن کرد و دید هرکدام کمتر از ۹ دهم من بود. بلافاصله دستور داد فرماندار اصفهان را عزل و سیاست کنند، و آن نانوا و آن قصاب را به‏شدت تنبیه کردند.
میدان نقش جهان در اصفهان، بنا به توصیف «پیترو دلاواله» ـ جهانگرد ایتالیایی – که در زمان شاه عباس دوم از میدان نقش جهان دیدار کرده، در سیاحتنامۀ خود می‏نویسد که در اروپا معتقدند که میدان «ناوانا» در «رُم»، زیباترین در جهان می¬باشد، ولی اگر من از همشهریانم نترسم، می‏گویم که نقش جهان از آن زیباتر است.
مسجد شیخ لطف‏الله، زیباترین اثر تاریخی جهان است. مجموعه شهر جدید اصفهان، مرکب از نقش جهان، چهار باغ، امارات هشت بهشت، پل الله‏وردی¬خان، پل خاجو و امارت چهل‏ستون در زمان صفویه ساخته شد و زیباترین مجموعه شهرسازی در تاریخ شهرسازی جهان تا آن زمان است.
یک علت شکست ایران در نبرد چالدران، نداشتن سلاح آتشین بود. شاه عباس با استخدام دو برادر انگلیسی (برادران شرلی)، ۵۰۰ عراده توپ و ۶۰ هزار تفنگ تولید کرد.
اما ممکن است بگویند که شاه عباس ظالم بود. این‏جانب منکر نیستم. در روز حساب، هر چیزی به جای خود است. بسیاری از پادشاهان در ایران بودند که بیش از شاه عباس ظلم کردند و یک‏هزارم او برای مردم کاری نکردند. بالاخره جمع جبری این آدم چنین است. عدد بالایی است برای اینکه ما و شما داشته¬های خودمان را ندیده نگیریم.
نگاهی به اطراف بیندازیم؛ ترکیه مدت¬ها است که برای خودش هویتی عمیق و بعضاً اغراق‏آمیز و هزارساله دست و پا می¬کند و در مورد ایران بر اساس میراث فرهنگی به دست آمده در تپه سنگ چخماق شاهرود، این آثار مربوط به ۷۵۰۰ سال قبل از میلاد مسیح است و شهر سوخته زابل که چشم مصنوعی و شکافتن جمجمه برای کاهش فشار درونی آن، مربوط به ۵ هزار سال پیش می¬باشد.
از صدر اسلام تا زمان سلجوقیان مسلمانان نتوانسته بودند بیزانس را تسخیر کنند، اما آلب ارسلان با وزارت بسیار مؤثر خواجه نظام‏الملک طوسی در سال ۴۶۳ هجری، بیزانس (آسیای صغیر) را تصرف و آن را بخشی از ایران قرار داد؛ فلذا بعد از فوت ملکشاه سلجوقی، ایران بین جانشینان آن‌ها تقسیم شد و در ترکیه امروزی که پادشاهان آن‌ها به‏عنوان سلاجقه روم نام¬های کیخسرو و کیقباد و... با زبان فارسی تا زمان حمله مغول حکومت کردند و دانشمندان و شعرای ایرانی نظیر مولانا و پدرش به قونیه آمدند و بزرگان و عرفای دیگری نظیر صدرالدین قونوی و فخرالدین عراقی و شاگردان شیخ نجم‏الدین کبری و دیگران که زبان آن‌ها زبان فارسی بود. حال می¬گویند که آلب ارسلان پادشاهی ترک بود و امروز برای آن سریالی ترکی هم به نام «آلب ارسلان» می¬سازند.
معروف¬ترین سریال¬های ترکی سریال «قیام عثمان» (پایه‏گذار عثمانی) است که اکنون در حال پخش می¬باشد. اقدام دیگر آن‌ها در مورد ارطغرل (جد عثمانی‏ها) است که وی را فردی مقتدر و امیری با سطوت و هیبت معرفی کرده‏اند.
اکثر سریال¬های ترکیه‏ای بیش ۱۰۰ قسمت می¬باشند. اما ما ایرانی‏ها چه می‏کنیم؟ آیا کسی از شخصیت‏های ملی و تاریخی ما ولو معایبی هم داشته باشد از تیغ زبان ما در امانند؟!
زمانی یکی از کارشناسان سرشناس وزارت امور خارجه مقاله‏ای علیه شاه اسماعیل صفوی نوشته بود. از من خواست که مقدمه‏ای بر آن بنویسم. من در پاسخ وی نوشتم: «آیا دیده‏اید که کسی زیر سقفی بنشیند و کلنگی برداشته پایه‏های سقف را طوری تخریب کند که آوارش بر سر خودش فرو ریزد؟ آیا شایسته است شاه اسماعیل با آن‏همه فداکاری فراوان و شجاعت وصف‏ناپذیر و اقدام راهبردی تحقق مجدد یک‏پارچگی و وحدت ارضی ایران بعد از ۹۰۰ سال ازهم‏گسیختگی، مستحق چنین شماتت‏هایی باشد؟!».
منابع و مآخذ:
ـ آدمیت، فریدون، امیرکبیر و ایران، تهران، خوارزمی، چاپ هفتم، ۱۳۶۲.
ـ ابن اثیر جزری، تاریخ کامل بزرگ اسلام و ایران، ترجمۀ عباس خلیلی و ابو القاسم حالت، تهران: مؤسسه مطبوعات علمی، ۱۳۷۱.
ـ ابن مسکویه (۴۲۱ق)، احمد بن علی، تجارب الامم، مصحح: ابو القاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۹.
ـ اتحادیه، منصوره، گوشه‌هایی از روابط خارجی ایران، تهران، آگاه، ۱۳۵۵.
ـ اجلالی، فرزام، بنیان حکومت قاجار، تهران، نشر نی، ۱۳۷۳.
ـ اخوان کاظمی، بهرام، «عدالت و خودکامگی در اندیشه سیاسی خواجه نظام‌الملک طوسی»، مجلیۀ دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، شماره ۵۴، ۱۳۸۰.
ـ اعتمادالسلطنه، محمدحسن بن علی، صدر التواریخ، به کوشش محمد مشیری، تهران، روزبهان، چاپ دوم، ۱۳۵۷.
ـ افشار، ایرج، «مکتوب تاریخی از میرزا آقا خان نوری»، یغما، ش ۱۴۰، اسفند ۱۳۳۸، ص ۵۶۲-۵۶۴.
ـ افشاری، پرویز، صدراعظم‌های دورۀ قاجاریه، تهران، دفتر مطالعات سیاسی و بی‌المللی، ۱۳۷۲.
ـ افوشته‏ای نطنزی، محمود، نقاوه‏اآثار فی ذکر الاخیار، به اهتمام احسان اشراقی، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۷۳.
ـ امانت، عباس، قبلۀ عالم: ناصرالدین شاه قاجار و پادشاهی ایران، ترجمۀ حسن کامشاد، تهران، کارنامه، چاپ سوم، ۱۳۸۵.
ـ بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، زوار، چاپ چهارم، ۱۳۷۱.
ـ بیانی، خانبابا، پنجاه سال تاریخ ناصری مستند به اسناد تاریخی و آرشیوی، تهران، علم، ۱۳۷۵.
ـ بینا، علی‌اکبر، تاریخ سیاسی و دیپلماسی ایران: از گلناباد تا ترکمن‌چای، چاپ چهارم، ۱۳۴۸.
ـ بیهقی، محمدبن حسین، تاریخ بیهقی، چاپ علی‏اکبر فیاض، مشهد ۱۳۵۰.
ـ ترکمان، اسکندربیگ، تاریخ عالم آرای عباسی، به کوشش ایرج افشار، جلد ۲، تهران، امیرکبیر، ۱۳۵۰.
ـ توانایان فرد، حسن، نظرات اقتصادی خواجه نصیرالدین طوسی، تهران، قسط، ۱۳۵۹.
ـ ثقفی، خلیل، مقالات گوناگون، تهران، بی‌نا، ۱۳۲۲.
ـ خواندمیر، غیاث‌الدین، دستور الوزراء، به کوشش سعید نفیسی، تهران، ۱۳۳۵.
خورموجی، محمدجعفر بن محمدعلی، حقایق الاخبار ناصری: تاریخ قاجار، تصحیح حسین خدیو جم، تهران، زوار، ۱۳۴۴.
ـ دباشی، حمید، «انوشیروان و بوزرجمهر در گلستان سعدی»، فصلنامه ایران‏شناسی، سال سوم، شماره ۱، ۱۳۷۰.
ـ راعی گلوجه، سجاد، قاجاریه، انگلستان و قرارداد‌های استعماری، تهران، انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۹۰.
ـ سایکس، پری مولزورث، تاریخ ایران، ترجمۀ محمدتقی فخر داعی گیلانی، تهران، افسون، ۱۳۸۰.
ـ سپهر، محمدتقی بن محمدعلی، ناسخ التواریخ: تاریخ قاجاریه، به کوشش جمشید کیانفر، تهران، ۱۳۷۷.
ـ شیل، لیدی مری، خاطرات، ترجمۀ حسین ابوترابیان، تهران، نشر نو، ۱۳۶۲.
ـ گردیزی (۴۳۳ق)، ابی سعید عبد الحی بن الضحاک، زین‏الاخبار، مصحح: عبدالحی حبیبی، تهران: دنیای کتاب، چاپ اول، ۱۳۶۳ش.
ـ لمبتون، آن، تاریخ ایران کمبریج، جلد ۵: از آمدن سلجوقیان تا فروپاشی دولت ایلخانان، ترجمه حسن انوشه، تهران، امیرکبیر، ۱۳۸۸.
ـ مجموعۀ اسناد و مدارک فرخ خان امین‌الدوله، به کوشش کریم اصفهانیان و قدرت‌الله روشنی، تهران، دانشگاه تهران، چاپ دوم، ۱۳۵۸.
ـ محمود، محمود، تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس در قرن ۱۹، تهران، اقبال، ۱۳۶۷.
ـ مدرسی زنجانی، محمد، سرگذشت و عقاید فلسفی خواجه نصیرالدین طوسی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۳.
ـ مستوفی، عبدالله، شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری دورۀ قاجاریه، کتابفروشی زوار، ۱۳۴۳.
ـ معاهدات و قرارداد‌های تاریخی در دورۀ قاجاریه، به کوشش غلامرضا طباطبائی مجد، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، ۱۳۷۳.
ـ مکی، حسین، زندگانی میرزا تفی خان امیرکبیر، تهران، چاپ دوازدهم، ۱۳۷۳.
ـ میرخواند، محمد، روضة الصفا، تهران، ۱۳۳۸ ش
ـ نائبیان، جلیل، روابط ایران با دول خارجی در دوران قاجاریه، تهران، فردابه، ۱۳۷۳.
ـ واتسون، رابرت گرانت، تاریخ ایران: دورۀ قاجاریه، ترجمۀ وحید مازندرانی، تهران، ۱۳۴۰. ـ ولایتی، علی‌اکبر، تاریخ روابط خارجی ایران در دوران ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه، تهران، وزارت امور خارجه، ۱۳۷۲.