سرویراستار مجموعه: هومن عباسپور

ویراستاران: دکتر ایمان نوروزی، مرتضی فکوری، معصومه بنیاد

تهران، امیرکبیر، 1392

687 صفحه

شمارگان: 1000 نسخه

 دکتر ولایتی بر آن است که پا به پای خواننده روح عصر و زمان ایرانیان آن دوران را دریابد و اوضاع علمی و احوال سیاسی و اجتماعی و علمی‌ای را که به دستاوردهای شکوهمند آن عصر انجامید نشان دهد و می‌کوشد تبیینی جامع و مانع بر انگیزه‌ها و روش‌های بزرگان سیاست و دانش و مجریان سازمانی حکومت‌های آن عصر بیابد و آثار و نتایج نیک و بد تصمیمات آنان را منصفانه شرح دهد.

دکتر ولایتی بر این باور است که فرهنگ و تمدن ایران اسلامی پدیده‌ای قابل توجه و اثربخش در ساختار كل فرهنگ تمدن بشری است كه احیا و دوام و توسعۀ آن در دوران معاصر، به‌ویژه پس از انقلاب شكوهمند اسلامی ایران، بی‏تردید به بررسی همه جانبۀ آن از حیث تاریخی بستگی دارد. كسانی كه با روندها و الگوهای تاریخی كشورهای جهان آشنایند همواره از روند گسترش و غنای فرهنگ و تمدن اسلام در ایران اظهار شگفتی می‌کنند. بسیار شگفت است كه در زمان ورود اسلام به ایران مردم این كشور، كه با زبان گروه‌های مسلمان عرب آشنایی نداشتند، چگونه در چشم به‌هم‌زدنی چنان به این آیین پیش‌رو و متعالی معتقد شدند و در عمل به آرمان‌های والای آن كوشیدند كه از برادران عربشان پیش افتادند و برترین جلوه‌های فرهنگی و هنری آن را به‌نمایش گذاشتند. اگر عوامل حدوث چنین كیفیتی را در درجۀ اول تطابق حس عدالت‌طلبی و حق‌طلبی و خداپرستی ایرانیان پیش از اسلام با موازین عالیۀ اسلامی و سپس اندیشه و ذوق و خلاقیت عنصر ایرانی و نیز پیروی از علما و بزرگان دین قلمداد كنیم، باید در جست‌وجوی مظاهر و شواهد این مدعا تاریخ پرشكوه این سرزمین را مورد مطالعه قرار دهیم.

دکتر ولایتی در بررسی این موضوع می‌نویسد: «قرن سوم هجری در ایران سرآغاز تشكیل دولت‌های مستقلی بود كه حاكمیت خلافت ستمگر عباسیان را در ایران متزلزل ساختند. اگرچه خلافت از لحاظ صوری و ظاهری حتی‏ چند قرن دیگر هم در ایران دارای نفوذ و اعتبار بود، این خود ایرانیان بودند كه به رهبری قهرمانان ملی‏ یا رهبران مذهبی خود مقدرات فرهنگی و علمی و هنری مرز و بومشان را رقم می‌زدند.

 صفاریان، كه از نخستین فرمان‌روایان مستقل مسلمان ایران بودند، عشق مفرط به ایجاد ابنیه و كاروانسرا و رباط داشتند تا موجب‏ آسایش و رفاه مسافرین گردد. عمرو لیث در دوران امارتش هزار رباط و 500 مسجد آدینه و مناره احداث كرد و پل‌های فراوان در نقاط مختلف قلمرو حكومتی‏ خود ساخت. امرای صفاری همتی عالی داشتند و جانب زیردستان را رعایت می‌کردند.

 آنان، افزون بر حُسن تدبیر و سیاست، در شعردوستی و تربیت شعرای فارسی‌سرا شهرت داشتند و شعرایی چون فیروز مشرقی و ابوسیلك گرگانی در دوران آنان ظهور كردند. در قرن‌های نخست تشرف ایرانیان به دین مبین و مبارك اسلام، سرزمین بزرگ خراسان به كانون تحولات سیاسی و فرهنگی‏ و هنری بدل شد و دربار سامانیان جایگاه تجمع و ظهور و بروز نخبگان‏ ادبی و هنری آن عصر، نظیر شهیدی بلخی و رودكی و دقیقی و ‏ حكیم عالی‌قدر و گران‌مایۀ طوس، فردوسی، گردید كه نامشان بر تارك ادب و هنر ایران اسلامی می‌درخشد. معماری ایرانی ـ اسلامی این دوران با آجركاری خاص آن در خراسان جلوه‌گر می‌شود و نمونه‌ها و مثال‌هایی از جمله آرامگاه امیر اسماعیل سامانی در بخارا ارائه می‌دهد كه هنوز هم چشم هر بیننده‌ای را خیره می‌سازد.

این بنای با شكوه در حدود سال 300 ق ساخته شده و از اصالت و استحكام و جاذبۀ نیرومندی برخوردار است و از نظر تكامل فن و آرایشِ فاخر مصالح تأثیری عمده بر معماری اسلام داشته است. این بنا نماد بهره‏مندی عالمانه و هنرمندانۀ معماران ایرانی از فرهنگ و هنر اسلامی‏ و تطبیق آن با هنر معماری پیش از اسلام ایران است؛ یعنی تلفیق‏ فرهنگ و هنر اصیل ایرانی با اسلام و در نتیجه تكوین مكتبی نوین و در عین حال با شكوه در عرصۀ هنر و معماری ایران اسلامی. در این بنا، آجر با چنان روشنی و قدرتی به‌کار رفته كه آن را می‌توان زمینه‌ای دانست برای تفوّق آجركاران‏ ایرانی كه سه قرن بعد در شاهكارهای طاق‌زنی ایرانی دیده می‌شود.

هنر كتابت كلام مقدس‏ الهی، قرآن كریم، در این دوران‏ دچار تحولی شگرف می‏شود. به‌محض آن كه عنصر ایرانی بر اساس تجارب و اندوخته‏ها و پشتوانۀ تاریخی و ذوق و سلیقۀ ایرانیان اقدام به تحول و تجدید نظر در سنت قدیمی كتابت قرآن‏های خط كوفی اولیه می‌کند، هنر خوش‌نویسی اسلامی به بدیع‌ترین و نوترین شیوه‌های كتابت دست می‌یابد كه تا آن زمان حتی نمی‌شد تصورش را هم كرد. قدیمی‏ترین‏ قرآنی كه به خط كاتبان ایرانی و در ایران نوشته شده قرآنی است به خط كوفی ایرانی به تاریخ 292 ق به قلم احمد بن‏ ابی‌القاسم الخایقانی كه در كتاب‌خانۀ چستربیتی‏ نگه داری می‌شود.

در دوران سامانیان، هنر سفال‌گری و نقاشی به یك‌باره از نظر كمی و كیفی و تكنیكی دچار تحول می‌شود و سراسر ایران را آثار و تولیدات هنری‏ نیشابور و سمرقند فرامی‏گیرد. بدین ترتیب، با برآمدن سامانیان به عنوان اولین حكومت قدرتمند و باشكوه‏ ایرانی از خطۀ پهناور خراسان، عصری استثنایی و مملو از خلاقیت در همۀ‏ عرصه‏های فرهنگی و هنری آغاز می‌شود كه دیرپا و قدرتمند و پرهیجان و سرشار از شور و شوق وصف‌ناپذیر است.

 ادبیات فارسی در این عصر شكوفا گردید و همۀ هنرها و علوم با چنان شوق و جدیتی دنبال شد كه آثار به‌جا مانده از این عصر، در قوت و زیبایی با عالی‏ترین ثمرهای هنری و علمی جهان برابری می‌کند. كاوش‏های باستان‌شناسی در نیشابور نیز بقایای معماری ارزشمندی را از این افق تاریخی به دست داده است. آثار گچ‏بری‏های زیبا و نقاشی‏های‏ دیواری به‌دست آمده از این حفریات به‌قدر كافی گویای رشد و تعالی هنر ایران در این دوران است.

 بعدها در دوران آل‌ بویه و غزنویان و سلجوقیان و خوارزمشاهان،‏ ایران‏ نقش و جایگاه خود را در جهان اسلام تثبیت كرد و چیزی نگذشت كه‏ ایران مدعی‏ بی‏رقیب عرصۀ فكر و فرهنگ و تمدن اسلامی شد. گروهی از ایرانیان كه در فن ترسل و كتابت مهارت داشتند به دستگاه خلفای عباسی راه یافتند و كوشیدند آیین‌های اصیل اخلاقی و نظام كشورداری ایرانیان را به آنان بیاموزند. گرچه خلفای نابخرد و جبار عباسی شاگردان خوبی برای این خردمندان ایرانی نبودند، فكر و روش این بزرگان و دانشمندان راه خود را باز كرد و از مانع جهل حكام عباسی گذشت و در سراسر قلمرو اسلام منتشر شد.

 پادشاهان و امیران شیعۀ آل بویه، كه به پیروی از مولای متقیان حضرت امام علی (ع) احسان به نیازمندان و بزرگداشت‏ دانشمندان و بزرگان دین را وظیفۀ خویش و حق مردم بر امیر می‏دانستند، برای جلب رضایت آنان مسجد و بیمارستان و مهمان‏سرا و بازار بنا می‏كردند. آنان عالمان و فقیهان را رتبه و مقرری می‏دادند تا در روشن‌سازی اذهان مردم و همراه‌كردن آنان با سیر پرشتاب فرهنگ و تمدن ایران اسلامی همراه بكوشند. در این عهد، عضدالدولۀ دیلمی، از پادشاهان قدرتمند آل ‌بویه، با الگوبرداری از بیمارستان جندی‌شاپور در بغداد، كه تحت قدرت خلیفۀ غاصب عباسی اداره می‌شد، به تأسیس‏ بیمارستانی همت گماشت تا برخلاف غالب خلفای عباسی، كه از جهل گروهی از مردم سود می‌بردند و آن را به نفع خویش می‌دانستند، در پیش‌برد علم و دانش و گسترش رفاه عمومی نقشی داشته باشد.

بیمارستان عضدی بغداد بزرگ‏ترین بیمارستانی بود كه جهان اسلام به خود دیده بود. عضدالدوله صنعتگران بسیاری را برای ساختن‏ این بیمارستان دعوت كرد و مبالغ هنگفتی را صرف بنای بیمارستان كرد. برای این بیمارستان، دارو از اطراف و اكناف جهان گردآوری شده بود و مكان‌هایی برای اقامت بیماران مسافر و بازارهایی برای تأمین مایحتاج آنان در نظر گرفته شده بود. تكاپوهای سازندگی عضدالدوله منجر به ظهور آثار مثبتی در عرصۀ بهداشت و درمان و آبیاری و كشاورزی و سدسازی و توسعۀ تجارت و اقتصاد و عمران و‏ شهرسازی و پل‏سازی و رفع خرابی شهرها و ارتقای كیفیت خدمات مراكز مذهبی و دینی شد. واقع‏بینی امیران آل بویه موجب شد تا آن‏ها به درك‏ درستی از تحولات و اوضاع و احوال پیرامون خود دست یابند و قلمرو آنان در جریان یك رنسانس‏ آرام فكری و علمی قرار گیرد.

 این خصلت و بینش واقع‏بینانه موجب شد كه فرمان‌روایان فرهیختۀ آل بویه به بسط علم و دانش و تعقل و خردورزی همت گمارند و زمینۀ فعالیت‏ها و نوآوری‏های بسیاری را در قلمرو نفوذ خویش فراهم آورند. در دوران آل بویه، معرفت و دانش، به‌ویژه علوم عقلی و فلسفه، رواج‏ و گسترش فوق‌العاده‏ای یافت و حوزۀ فرمان‌روایی آن‏ها پایگاه نشر و بسط دانش و فلسفه شد. در دوران غزنوی بر پایۀ تجارب ادوار گذشته، آثار ارزشمندی‏ در عرصۀ هنر و ادب خلق گردید.

از جملۀ برترین آثار معماری این عهد می‏توان به مقبرۀ‏ آجری ارسلان جاسب در نزدیكی مشهد اشاره كرد كه افزون بر گنبد باشكوه،‏ تزیینات متنوع كتیبه‌نگاری و آجركاری و نقاشی جذابی دارد. سلطان محمود طرف‌دار سرسخت هنر بود و برای آن مبالغ عظیم و نیروی‏ انسانی بسیاری به‌کار می‌برد. او استادكارانی از اطراف و اكناف قلمرو خود گرد آورد و به‌کار گماشت. ادیب بزرگی چون ابوالفضل بیهقی در همین عصر اثری را به خامۀ توانمند خویش نگاشت كه حتی امروز هم هر خواننده‌ای از مطالعۀ آن مسحور زیبایی‌های هنر خیره‌کننده‌اش می‌شود.

 در پی سامانیان و غزنویان، سلجوقیان به سرداری طغرل‌بك سلسلۀ قدرتمند و بزرگی را پی‏ریزی كردند كه شاید در تاریخ ایران نظیر نداشته است. خواجه نظام‌الملك طوسی، از بزرگ‏ترین سیاست‌مداران تاریخ‏ ایران اسلامی، وزارت آلب ارسلان و ملكشاه سلجوقی را برعهده داشت و با تأسیس مدارس نظامیه در نیمۀ دوم قرن پنجم هجری یكی از رویدادهای مهم علمی و مذهبی تاریخ اسلام را رقم زد. مدارس نظامیه منشأ تحولات شگرف و چشم‌گیری در شئون جامعۀ اسلامی گردیدند كه آثار دیرپای آن در بخش وسیعی از عالم اسلام هم‌اكنون هم زنده و پویاست.

در دوران سلجوقی، هنر فلزكاری از نوع مفرغی ساده یا مفرغی‏ طلا و نقره‌كوب در خراسان به اوج و شكوفایی خاصی رسید. آثار بسیاری از مفرغینه‏های مكتب خراسان در موزه‏های‏ داخل و خارج از ایران نگه‌داری می‌شود كه گواه مناسبی برای‏ نمایاندن شكوه و زیبایی هنر فلزكاری خراسان است كه به مكتب فلزكاری خراسان معروف‌اند. ویژگی‌های هنری این مكتب، بعدها و پس از حملۀ مغولان به ایران، در مكتب فلزكاری موصل كه در قرون هفتم و هشتم هجری برترین مكتب هنری و صنعتی فلزكاری جهان اسلام است، اثرگذار بود. تأثیر هنر فلزكاری‏ مكتب خراسان حتی در اروپا نیز مشهود است. نمونۀ آن‏ كوزۀ برنجی زیبایی ساخت ونیز ایتالیاست كه به تقلید از هنر سلجوقی در قرن پانزدهم میلادی ساخته شده است».

بدین ترتیب، دکتر ولایتی نتیجه می‌گیرد که برخی از فرمان‌روایان سلسله‌های ایران اسلامی، به‌ویژه سامانیان و آل بویه، درجه‏ای از ثبات و امنیت سیاسی و رونق اقتصادی و امنیت اجتماعی و فردی را در قلمرو اقتدار خود برقرار کردند و زمینه‏ و بستر لازم را برای تحول و تكامل فعالیت‏های علمی و فرهنگی فراهم‏ ساختند. سطح دانش سیاسی و اجتماعی آنان چنان بالا بود كه به هر اندیشه و جریان فكری كه حتی مغایر با خط حكومت آنان بود اجازۀ فعالیت می‌دادند و از علما و دانشمندان هر طیف و گروه حمایت می‌کردند. این در حالی بود كه در آن عصر در بسیاری از دیگر نقاط بلاد اسلامی اوضاع اجتماعی و فرهنگی بسیار نابسامان بود. تعصب‌های قومی بحث در ترجیح مذاهب بر یک‌دیگر و اختلاف و مشاجره‌های نژادی میان آن‌ها جریان داشت و تقریباً می‏توان گفت كم‌تر شهری از این مسائل به ‌دور بود. در اغلب موارد، این برخوردها به نزاع‌های خونین می‏انجامید. نه شیعه با سنّی متحد بود، نه سنّی با سنّی و نه صوفی با فقیه. افزون بر این، ناامنی‌هایی كه راهزنان و قطّاع طریق در نقاط گوناگون ممالك اسلامی ایجاد كرده بودند زمینه را برای ركود علمی و فرهنگی در بسیاری از نقاط جهان اسلام فراهم آورده بود، هم‌چنین به‌سبب دست به دست شدن شهرها و ولایات در دست حاكمان قتل عام‌های فجیعی صورت می‌گرفت.

درآمد این جنگ‌های پی در پی نیز تنها از راه اخذ مالیات از مردم تأمین می‌شد. این مالیات‌ها چنان بر معاش مردم تأثیر گذاشته بود كه در برابر بلایای طبیعی مثل خشك‌سالی و قحطی و یا زلزله و شیوع بیماری‌ها بسیار آسیب‌پذیر بودند. در این میان، قلمرو امیران ایرانی از امن‌ترین نقاط عالم اسلام شمرده می‌شد و مأمن و پناهگاهی بود برای علما و دانشمندان و هنرمندان سراسر جهان اسلام تا در خاك پاكش ببالند و در پیش‌برد آرمان‌های اسلام قدمی بردارند. این امر ممكن نبود، مگر به تدبیر علما و بزرگان ایرانی كه با بهره‌گیری از تعالیم قرآن و رهنمودهای معصومین (ع) و با تكیه بر پیشینۀ كهن فرهنگی و علمی ایران در پی‌ریزی بنای فرهنگ و تمدن اسلامی ایران سعی بی‌حد می‌کردند.

دکتر ولایتی در این کتاب بر این موضوع تأکید می‌کند که چگونه می‌توان مدعی شد كه ابعاد مختلف و ژرف فرهنگ و تمدن ایران اسلامی به‌خوبی و به‌روشنی شناسایی شده بی‌آن‌که سیاست عالمانۀ بزرگان و مشاهیر ایرانی بررسی شود؛ بزرگانی كه به نفع جامعه و مدنیت ایرانی و برای فراهم‌آوردن شرایط اِعمال برنامه‌ها و سیاست‏های فرهنگی اسلام و تشیع در سخت‌ترین زمان‌ها دست از كار نكشیدند. این‌که چرا و چگونه یكی از مظاهر تمدنی و یا فرهنگی فقط در ایران شكل گرفته و دیگر كشورهای مسلمان از آن بی‌بهره یا كم‌بهره بوده‌اند، این پرسش را در ذهن متبادر می‌سازد كه چه نوع مدیریت و چه سیاست و ظرافت و دقائقی باعث و بانی آن بوده و در چه جامعه‏ای، از حیث ویژگی‌های سیاسی و اجتماعی و فرهنگی و فكری، این‏ عناصر فرهنگی و تمدنی پدیدار شده است؟ چه اندیشمندانی و با چه خصوصیاتی واضعان و بانیان آن‏ بودند و سرانجام این مظاهر و عناصر تمدنی و فرهنگی چه آثاری بر فرهنگ و تمدن بشری گذاشته و یا چه ویژگی‏هایی از این فضای فكری و فرهنگی عاید تاریخ‏ بشری گردیده است؟

دکتر ولایتی برای پاسخ به این پرسش‌ها در این كتاب می‌کوشد از زوایای پنهان فرهنگ و تمدن ایران اسلامی تا پیش از حملۀ مغول پرده بردارد و ناگفته‌های این عرصه را بررسی و بازنمایی کند. وی می‌کوشد پا به پای خواننده روح عصر و زمان ایرانیان آن دوران را دریابد و اوضاع علمی و احوال سیاسی و اجتماعی و علمی‌ای را كه به دستاوردهای شكوهمند آن عصر انجامید نشان دهد و تلاش می‌کند بیانی جامع و مانع بر انگیزه‌ها و روش‌های بزرگان سیاست و دانش و مجریان سازمانی حكومت‌های آن عصر بیابد و آثار و نتایج نیك و بد تصمیمات آنان را منصفانه شرح دهد.

فصل اول: معرفی و نقد گزیده‌ای از منابع

فصل دوم: تاریخ سیاسی صفاریان

برآمدن سلسله‌های اسلامی در ایران / نَسَب صفاریان / فرمان‌روایی یعقوب لیث / فرمان‌روایی عمرو لیث / سرنوشت صفاریان پس از درگذشت عمرو

فصل سوم: تاریخ سیاسی سامانیان

جایگاه سامانیان در تاریخ سیاسی ایران / آغاز فرمان‌روایی و قدرت‌گرفتن سامانیان / فرمان‌روایی امیر اسماعیل / فرمان‌روایی احمد بن اسماعیل / فرمان‌روایی نصر بن احمد / فرمان‌روایی نوح بن نصر / فرمان‌روایی عبدالملك بن نوح / فرمان‌روایی منصور بن نوح / فرمان‌روایی نوح بن منصور / فرمان‌روایی منصور بن نوح / فرمان‌روایی عبدالملك بن نوح / آخرین تلاش‌های سامانیان برای بازپس‌گیری حكومت

فصل چهارم: تاریخ سیاسی آل بویه

نام و نسب آل بویه / آغاز كار آل بویه / فرمان‌روایی عمادالدوله علی / فرمان‌روایی عضدالدوله / فرمان‌روایی حاكمان پس از عضدالدوله

فصل پنجم: تاریخ سیاسی غزنویان

فرمان‌روایی آلبتگین / فرمان‌روایی سبکتگین / فرمان‌روایی امیر اسماعیل بن سبکتگین / فرمان‌روایی سلطان محمود / فرمان‌روایی محمد بن محمود غزنوی / فرمان‌روایی سلطان مسعود غزنوی / سلطنت مودود بن مسعود غزنوی / آخرین فرمان‌‌روایان غزنوی / عوامل فروپاشی حکومت غزنوی (الف) ثروت‌اندوزی نامشروع حاکمان / ب) شراب‌خواری و راحت‌طلبی سلاطین متأخر غزنوی / ج) روی‌آوردن به کارگزاران نالایق / د) عزل خادمان باتجربه و کارگزاران خردمند)

فصل ششم: تاریخ سیاسی سلجوقیان

خاستگاه سلجوقیان و آغاز فرمان‌روایی‌شان / فرمان‌روایی طغرل‌بک بن میکائیل / فرمان‌روایی آلب‌ارسلان / فرمان‌روایی سلطان ملکشاه / فرمان‌روایان سلجوقی پس از ملکشاه / نمودار درختی تبار فرمان‌روایان سلجوقی ایران

فصل هفتم: روش حکومت‌داری در عهد سلجوقیان

مبانی مشروعیت حکومت در دوران سلجوقی (الف) روش سنتی و عشیره‌ای انتخاب سلطان / ب) اندیشۀ انتصاب الهی سلاطین سلجوقی / ج) اندیشۀ نیابت خلافت در رسیدگی به امور مسلمین) / دوران هماهنگی و احترام متقابل / دوران تیرگی روابط / نظام قضایی سلجوقیان (محکمۀ سلطانی / محاکم شرع / بازرسی ویژه) / نظام مالی سلجوقیان (الف) نظام‌های مالی آغازین سلجوقیان / ب) شکوفایی اقتصادی دولت سلجوقی / ج) ورشکستگی و سقوط اقتصادی دولت سلجوقی) / نیروی نظامی سلجوقیان (نیروی انسانی / تشکیلات / تجهیزات و ساز و برگ)

فصل هشتم: تاریخ سیاسی خوارزمشاهان

خاستگاه خوارزمشاهان و آغاز فرمان‌روایی‌شان / فرمان‌روایی قطب‌الدین محمد خوارزمشاه / فرمان‌روایی اَتسِز خوارزمشاه / فرمان‌روایی خوارزمشاه ایل‌ارسلان / خوارزمشاه سلطان شاه / فرمان‌روایی سلطان تکش خوارزمشاه / فرمان‌روایی سلطان محمد خوارزمشاه / واقعۀ اُترار و حملۀ مغولان به خراسان / سرنوشت شاه‌زادگان خاندان خوارزمشاهی / نقش خلیفۀ عباسی در تحریک و تشویق مغولان در حمله به ایران

فصل نهم: تاریخ تشیع در ایران پیش از مغول

ریشه‌های تشیع در ایران / جغرافیای حضور شیعیان در ایران / تاریخ تشیع در ایران / مندرجات ضدشیعی سیر الملوک (سیاست‌نامه) / وضعیت شیعیان در آستانۀ حملۀ مغولان

فصل دهم: حیات علمی و فرهنگی و هنری ایرانیان پیش از حملۀ مغولان