دکتر ولایتی در این مجموعه در پی آن است که مهم‌ترین تحولات تاریخی را در شکل‌دهی به حیات معاصر ایران بررسی کند؛ تحولاتی که ایرانیان در حیات پرفراز و نشیب خود به چشم دیده‌اند و از سر گذرانده‌اند تا به زندگی پرافتخار دیروز و امروز خود دست یابند و فردایی پرامید در پیش روی داشته باشند.

تاریخ کهن و معاصر ایران زمین

جلد اول: ایران پیش از اسلام

نویسنده: دکتر علی‌اکبر ولایتی

با همکاری دکتر جلیل عرفان‌منش، هومن عباسپور، دکتر ایمان نوروزی

سرویراستار مجموعه: هومن عباسپور

ویراستاران: دکتر ایمان نوروزی، مرتضی فکوری، ساراکلهر، الهه عین‌بخش

تهران، امیرکبیر، 1391

646 صفحه

شمارگان: 2000 نسخه

کتاب تاریخ ایران پیش از اسلام نخستین جلد از مجموعۀ "تاریخ کهن و معاصر ایران‌زمین" است. از نظر حجم استنادات و نظریات کم‌تر کتابی در میان تألیفات دانشمندان ایرانی می‌توان یافت که، در عینِ ایجاز، به جامعیت این کتاب به تاریخ و فرهنگ و زبان و اندیشه‌های ایرانیان باستان پرداخته باشد. تا پیش از این، هرآنچه در دست بود، حاصل کوشش‌ شرق‌شناسان و باستان‌شناسان غیرایرانی بود که گاه به غبار جانب‌داری آلوده گشته و از طریق صواب دور. آثار دانشمندان فرهیخته و بزرگ ایرانی هم، به‌رغم ارزش و اهمیت فراوان، از فقدان نظریه رنج می‌بردند. دکتر ولایتی در این کتاب کوشیده است با تکیه بر آراء تاریخ‌نگاران کهن، و تاریخ‌پژوهان قرون اخیر هم در حجم استنادات و شواهد بر آثار مشابه پیشی بگیرد و هم با طرح نظریات علمی و مستند نو، گامی در اعتلای سطح علمی و نظری تاریخ‌نگاری ایرانی بردارد. وی نقش دو اصل اساسی وطن‌دوستی و توحید را در شکل‌گیری تمدن پرشکوه ایرانی در منظر نظر خود قرار داده و رویدادهای تاریخی را با رویکرد درک تداوم این اصول مهم بررسی می‌کند.

دکتر ولایتی در مقدمۀ این کتاب می‌نویسد: «از دیرباز، کهن‌بومِ ایران منزلگاه اقوامی متمدن و مترقی بوده که خصوصیت مشترکشان حرکت پیوسته و توقف‌ناپذیر به‌سوی آرمان‌های بلند انسانی بوده است. ساکنان دیرینۀ سرزمین ایران، پیش از ورود آریایی‌ها، به‌رغم تفاوت در تبار و خاستگاه با مهاجران آریایی، کمابیش همان خصوصیات فکری و رفتاری و خُلقی و مذهبی و همان اهداف و آرمان‌هایی را داشتند که آریایی‌ها داشتند. این زنجیرۀ پیوستۀ تاریخی به انباشت ذخیرۀ تمدنی و فرهنگی بی‌مثالی تبدیل شد که رفته‌رفته زمینه‌های شکل‌گیری تمدنی سترگ به نام ایران را فراهم ساخت. ظهور دولت‌مردان بزرگی چون کوروش بزرگ که ویژگی‌های شخصیتی و فکری او به شخصیت فرمان‌روای متدینی که در قرآن کریم از او به نام «ذوالقرنین» یاد شده شباهت فراوان دارد، توانِ بالقوۀ اقوام ایرانی را برای قرارگرفتن در زیر سایۀ یک بیرق متحد به صحنه آورد و نخستین فرمان‌روایی متحد ایرانی را در کشور برقرار ساخت. اقوامی که بدین‌طریق خودخواسته در مجموعۀ ایرانشهر گرد هم آمدند و در مرزهای سیاسی ایران محصور شدند طبعاً خصوصیات یگانه‌ای هم داشتند. اما می‌توان ادعا کرد باور به دو اصل وطن‌دوستی و توحید میان همۀ آنان مشترک بود. درنتیجه، اصولاً بنیاد ایران و مفهوم شهروندی در ایران باستان بر این دو پایه قرار گرفته است. طُرفه آن‌که هنوز هم مفهوم شهروندی در ایران امروز آمیزه‌ای منسجم و گسست‌ناپذیر از این دو باور است. این بدان معناست که حیات فرهنگی ایرانیان، در گذر قرن‌ها و هزاره‌ها و با عبور از یورش‌های مقدونیان و تاتارها، نه‌تنها منقطع نشده، بلکه عمق و ژرفای بیش‌تر یافته و در رگ و پِی مردمان شریف ایرانی ریشه دوانیده است. به‌سختی می‌توان در تاریخ تمدن بشر نمونۀ مشابهی برای این پیوستگی فرهنگی و سیاسی یافت. ایرانیان امروز بر خود می‌بالند که از نسل بزرگ‌مردان و دلاوران غیور ایران باستان‌اند و مفتخرند که در دوران اسلام نیز پیش‌تاز درک آگاهانه و با بصیرت از این دین الهی بوده‌اند و به وصیت پیامبر اکرم (ص) که فرمود: "انّی تارِکٌ فیکُم الثقلَین کتاب‌الله و عِترَتی" به دو رکن اساسی اسلام یعنی قرآن کریم و هدایت اهل بیت (ع) تمسک ‌جسته‌اند».

دکتر ولایتی در این کتاب بر این نظر است که سخن از تمدن اسلامی بدون نام ایران امکان‌پذیر نیست؛ زیرا ایران در قرون طلایی تمدن اسلامی، کانون شکوفایی تمدن اسلام بوده است، هم‌چنان که یونان در عهد باستان کانون شکوفایی تمدن غرب بود. وی در تبیین این نظریۀ خود می‌نویسد: «با نگاهی به شکل‌گیری تمدن اسلامی درمی‌یابیم که این نهضت عظیم فکری با دعوت پیامبر (ص) آغاز شد و بنیان‌های فکری آن پایه‌گذاری شد. با تأسیس حکومت اسلامی اصول و مبانی سیاسی و اجتماعی آن شکل گرفت و سپس، در عصر فتوحات و با آشنایی با دیگر تمدن‌های بشری مبانی فکری آن تقویت شد. عصر نهضت ترجمه، مسلمانان را در تبادل دوسویۀ علوم با سایر تمدن‌ها یاری کرد. تمدن اسلامی پس از دوران ظهور و رشد و تعامل با تمدن‌های هم‌جوار رفته‌رفته به سمت شکوفایی و نوزایی رفت؛ یعنی آنچه از تمدن‌های دیگر گرفته بود، بازپروری کرد و با نوآوری به تولید علم رسید. این دستاوردها حاصل همان مبانی و اصول اولیۀ اسلامی بود که گردآوری دانش دیگر فرهنگ‌ها را میسر و مقدور می‌ساخت. تمدن اسلامی به‌سبب روح تساهل و مدارایی که در جوهرۀ فرهنگ خود داشت، از همۀ مظاهر تمدنی عصر خود و تجارب ملل و نحل مختلف بهره برد، در عین حال، روح و جوهرة آن اسلامی ماند. دین مبین اسلام در برابر دیگر فرهنگ‌ها و تمدن‌ها، نه سلطه‌پذیری را مجاز می‌دانست نه سلطه‌گری را. همین نهاد دین اسلام سبب شد که جامعۀ اسلامی از برکات علمی ملل غیر عرب مسلمان، نظیر ایرانیان، به همان اندازه و یا حتی بیشتر از گنجینه‌های علمی عرب پیش از اسلام بهره گیرد. البته انتقال فرهنگ ايران از دوران ساساني به دوران اسلامي يك‌باره روي نداد، بلكه طي مدتي طولاني و آرام‌آرام صورت گرفت. همين انتقال مرحله به مرحله باعث شد شناخت ايرانيان از اسلام از طريق رفتار خشن برخي از مهاجمان ناآگاه و يا در خلال تعصبات نارواي حاكمان اموي نباشد، بلكه با بحث و تفکر در دين و آشنايي با مباني فكري آن، به یاری ائمۀ اطهار (ع)، به شناخت صحيح و منطبق با مباني اصيل اسلامي برسند. بنابراین، ایرانیان بیش‌تر تعالیم اسلامی را از سرچشمۀ آن، یعنی آيات قرآني و اهل بيت، فراگرفتند. به همين سبب فرهيختگان ايراني افق ديدشان از اسلام ژرف‌تر از دايرۀ تنگ‌نظر برخی از مهاجمان متعصب بود؛ از این رو، توانستند خدمات بسيار ارزنده‌اي به جامعة اسلامي عرضه کنند».

عمدۀ فصول و بخش‌های کتاب عبارتند از:

فصل اول: معرفی و نقد منابع تاریخ ایران پیش از اسلام

فصل دوم: تاریخ ایران پیش از مادها

این فصل شامل بخش‌ها و عناوین زیر است:

ساکنان بومی فلات ایران پیش از مهاجرت آریایی‌ها/ شکل‌گیری تمدن در کهن‌سرزمین ایران / ایلام: مهم‌ترین تمدن در ایران پیش از ورود آریایی‌ها/ مهاجرت آریایی‌ها به فلات ایران / سرزمین ایران / دستاوردهای فرهنگی و تمدنی ساکنان قدیمی ایران/ تاریخ اساطیری ایران: پیشدادیان و کیانیان

فصل سوم: مادها

این فصل شامل بخش‌ها و عناوین زیر است:

جایگاه مادها در تاریخ ایران/ خاستگاه مادها/ سرزمین ماد/ طوایف ماد/ آغاز پادشاهی آریاییان در دوران مادها/ روابط مادها با آشوری‌ها/ نبرد ماد و لیدی/ رهاوردهای فرهنگی و تمدنی ماد/ زبان و خط و ادبیات مادی / ساختار حکومت مادها / طبقات اجتماعی در عهد مادها / نظام تولید و معاش در میان مادها / پوشش و لباس مادها / كيش و آیین مادها / جایگاه مادها در تاریخ تمدن ایرانشهر

فصل چهارم: هخامنشیان

این فصل شامل بخش‌ها و عناوین زیر است:

خاستگاه هخامنشيان / آيا كوروش ذوالقرنين است؟ / استوانۀ كوروش هخامنشي / کمبوجيه / داریوش اول و گسترش قلمرو ایران در زمان او / جانشینان داریوش / هنر در دوران هخامنشیان (معماری؛ حجاری؛ فلزکاری؛ مُهرسازی) / اوضاع اجتماعی در دوران هخامنشی / کشاورزی و اقتصاد و بازرگانی در دوران هخامنشی / دانش و دانش‌اندوزی در دوران هخامنشی / آموزش و پرورش در عصر هخامنشیان / زبان و خط و ادبیات در دوران هخامنشیان / دين و مذهب در دوران هخامنشيان / روابط خارجی هخامنشیان / هجوم اسکندر به ایران سلوكيان شامل بخش های: جانشینان اسکندر / شیوۀ کشورداری سلوکیان / ساختار اداری و قضایی سلوکیان / ارتش سلوکیان / اصلاحات سلوکیان / مسائل ارضی در عهد سلوکیان / وضعیت اقتصادی / هنر و معماری در دوران سلوكيان / سیاست یونانی‌کردن سرزمین‌های زيرسلطه / سلوکیان و رومیان / سلوکیان و پارتیان

فصل پنجم: اشكانيان (پارتيان)

این فصل شامل بخش‌ها و عناوین زیر است:

آگاهی مورخان قرون نخستین اسلامی از اشکانیان / خاستگاه قوم پارت / فرمان‌روایی اشكانيان / تشکیلات سیاسی اشکانیان / ساختار اجتماعی جامعۀ اشکانی / آیین و فرهنگ / خط و زبان و ادبیات در دوران فرمان‌روايي اشكانيان / حضور شاهان گمنام پارتی در حماسۀ ملی ایران / سکه‌های پارتی / هنر پارتی

فصل ششم: ساسانیان

این فصل شامل بخش‌ها و عناوین زیر است:

برافتادن اشکانیان و برآمدن ساسانیان / برپایی فرمان‌روایی ساسانی / نگاهی گذرا بر زمینه‌های انحطاط و زوال حکومت ساسانی / نگاهی به اوضاع اجتماعی دوران ساسانی / نهاد خانواده در دوران ساسانی (جایگاه اجتماعی زنان در دوران ساسانی؛ ازدواج) / جشن‌های ملی و آیینی ایرانیان در دوران ساسانی / نهاد قضا در دوران ساسانی و احکام ارث / دانش و فن در دوران ساسانی / هنر در دوران ساسانی (معمارى؛ پارچه‌بافی؛ نقش‌برجسته؛ موزایيک؛ نقاشي؛ موسيقي)/ زبان و ادبیات در دوران ساسانی (خط پهلوی و زبان فارسی میانه؛ هُزوارِش یا دگرنويسي و دشواري‌های خوانش خط فارسي ميانه؛ اوستای عهد ساسانی) / داوری تاریخی و خط اعتدال در تاريخ‌نگاري ایران باستان و دوران اسلامی

فصل هفتم: جُندی‌شاپور: سرآمد مراکز علمی ایران پیش از اسلام

این فصل شامل بخش‌ها و عناوین زیر است:

باب برزويۀ طبيب (از کلیله و دمنه) / دانش در تمدن ایران باستان / مراكز علمى ـ آموزشی و کتاب‌خانه‌ها در ايران‏ باستان / بررسي منابع موجود دربارة شهر جندي‌شاپور / شهرسازی در خوزستان دوران ساساني / جغرافیای تاریخی شهر جندی‌شاپور / تطور نام جندی‌شاپور / بنيان‌گذاری دانشگاه جندي‌شاپور / طب در دانشگاه جندي‌شاپور / بيمارستان جندي‌شاپور / جایگاه سایر علوم در دانشگاه جندي‌شاپور / سهم پزشکان نسطورى در ارتقای دانش در جندی‌شاپور / دانشمندان و پزشکان بومی و ایرانی در دانشگاه جندی‌شاپور / زبان علمي و خط رایج در دانشگاه جندی‌شاپور / حوزۀ علمی جندی‌شاپور و بنیان‌های مکتب طب کهن ايراني / ابداعات و روش‌هاي علمي و پژوهشي جندي‌شاپوريان / بخش داروسازي و داروفروشي در بيمارستان جندي‌شاپور / سازمان پزشكان جندي‌شاپور / روش تدريس در بيمارستان جندي‌شاپور / تشکیل مناظرات علمی در آموزشگاه جندي‌شاپور / اخلاق پزشكي / رصدخانة جندي‌شاپور / پیشینة علمی رصدخانة‏ جندی‌شاپور / زيج‏ شهريار / آموزش حكمت و فلسفه در دانشگاه جندي‌شاپور / تربیت‌یافتگان دانشگاه جندی‌شاپور در دوران پیش و پس از اسلام (جرجیس؛ بُختيشوع بن جرجيس؛ جبرئیل بن بختیشوع؛ عيسي بن شهلافا؛ ماسَرجیس؛ صهاربخت؛ عیسی بن ماسرجیس؛ عيسي بن صهاربخت؛ ابراهیم؛ سِرجِس؛ حُنَين بن اسحاق؛ ماسویه؛ ابن ‌ماسویه؛ آثار ابن ‌ماسویه؛ آثار چاپ‌شدۀ ابن‌ ماسویه؛ آثار خطی ابن ‌ماسویه؛ ميخائيل ‌بن ‌ماسويه؛ سهل کوسج؛ شاپور بن سهل؛ یوحنا بن بختیشوع؛ بختیشوع بن یوحنا؛ بختيشوع بن جبرئيل؛ عبيدالله بن جبرئيل بن عبدالله بختيشوع؛ دهشتك؛ شیرشوع بن قطرب / جبرئیل بن عبیدالله؛ یوسف الناقل) / بزرگمهر حکیم و برزویۀ طبیب: نمونه‌هایی از فرهیختگان جندی‌شاپور و پندنامه و اندرزنامه‌های بزرگمهر / جندی‌شاپور پس از ورود اسلام به ایران / فتح جندي‌شاپور / ماندگاری میراث دانشگاه گندي‌شاپور پس از اسلام

فصل هشتم: ایران در عصر ظهور اسلام

این فصل شامل بخش‌ها و عناوین زیر است:

آغاز گسترش اسلام در ایران / زمینه‌های فرهنگی پذیرش اسلام از سوی ايرانیان / باورهای دینی مردم در ایران پیش از اسلام / خوی و منش اخلاقي ايرانيان / انتشار اسلام در ایران / اسلام‌آوردن برخی از ایرانیان پیش از ورود اسلام به ایران / نگاهی به زندگی سلمان فارسی / وصف ایرانیان در احادیث / پيامدهاي فتوحات اسلامي در ایران / ایران کانون شکوفایی تمدن اسلام