حاضران در همایش هزاره تألیف کتاب قانون ابن سینا به حکیم هزاره ها ادای احترام کردند. در این آیین که در آرامگاه بوعلی سینا برگزار شد، نماینده ولی فقیه در استان همدان، استاندار همدان، معاون سیاسی امنیتی استاندار همدان، مدیرکل میراث فرهنگی استان همدان، پزشکان، صاحب‌نظران، اصحاب علم و فرهنگ و میهمانان همایش حضور داشتند.

در این پیام آمده است: «قانون» اثر بزرگ و نفیسی در پزشکی اسلامی است که دلایل بسیاری برای اهمیت آن می‌توان برشمرد.

متن کامل این پیام به شرح زیر است:

بسم الله الرحمن الرحیم

يُؤْتِي الْحِكْمَةَ مَن يَشَاءُوَمَن يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِيَ خَيْرً‌ا كَثِيرً‌ا(2:269)

بی شک غرض اصلی "همایش بزرگداشت هزاره تألیف کتاب قانون" توجّه دوباره به اهمیت کتاب گرانسنگ "قانون فی‌الطّب"، اثر مشهور و بزرگ شیخ الريیس بوعلی سینا بوده است.
ابن‌سینا، تألیف قانون را در حدود سال 403، در هنگام سکونت در گرگان آغاز نمود. بخشی از آن را در سال 405 و در هنگام حضور در ری و در نهایت تمامی کتاب را در بین سال‌های 405 تا 414 و هنگامی که در همدان زندگی می‌کرد تألیف کرد.

قانون اثر بزرگ و نفیسی در پزشکی اسلامی است که دلایل بسیاری برای اهمیت آن می‌توان برشمرد. تا پیش از قانون، آثار مشهور و نفیسی در پزشکی اسلامی وجود داشته‌اند که دو عنوان از آنها بویژه در تألیف قانون نقش داشته‌اند. یکی الحاوی تألیف محمدبن زکریای رازی، و دیگری الکامل فی صناعه الطب یا کتاب الملکی تألیف علی‌بن عباس اهوازی می‌باشد. واقعیت این است که مقایسه این دو کتاب با القانون فی‌الطب، خود گواهی بر اهمیت و ممتاز بودن قانون است. در پی تألیف قانون، انواع شرح‌ها،‌ ترجمه‌ها و خلاصه‌هایی از آن پدید آمد که این مجموعه،‌ خود مکتب علمی نوینی را در پزشکی اسلامی ایجاد کرده که همگی از "قانون" سرچشمه می‌گیرد.

ترجمه‌های اروپایی(لاتینی)، فارسی و مانند آن از این کتاب، انواع شرح‌ها و خلاصه‌ها و اثاری از این دست،‌حکایت از اهمیت کتاب و قدرت تأثیرگذاری آن بر تاریخ علم‌پزشکی در سطح جهان می‌کند.

نخستین کوشش دانشمندان اسلامی برای تألیف آثاری با محوریت قانون از جمله شروح متعدد آن تلخیص‌هایی بود که از این کتاب انجام شد. در قرن ششم نیز نخستین شرح قانون به وسیله ابن جُمیع انجام شد. طی قرون ششم و هفتم هجری به طور پیاپی خلاصه‌ها و شرح‌های متعددی بر قانون تهیه شد. اوج خلاصه‌نویسی‌ها به وسیله ابن‌نفیس (کاشف گردش صغیر خون) در آخرین سال‌های قرن هفتم صورت گرفت.

می‌توان گفت دو قرن هفتم و هشتم دورانی هستند که مهمترین و جدی‌ترین شروح قانون تألیف شد. باتوجه به حجم عظیم قانون، شرح‌نویسی بر آن کار آسانی نبود و بسیاری از شروح قانون تنها شرح بر بخش‌هایی از قانون هستند. اما دو شرح کامل قانون در قرون موردنظر ما پدید آمدند. یکی شرح ابن‌نفیس در حدود سال 640 ق و دیگر شرح قطب‌الدین شیرازی در سال 682 ق، یعنی 5 سال پیش از مرگ ابن‌نفیس و حدود چهل‌سال پس از نگارش شرح او.
قطب‌الدین شیرازی در شرح حالی که از خود به جای گذاشته‌، ‌اذعان می‌کند که مدت 29 سال تلاش کرد تا توانسته شرح کاملی بر قانون (التحفه‌السعدیه) بنویسد. کتاب به نام سعدالدین محمد بن ‌تاج‌الدین‌ علی ساوی وزیر غازان‌خان مغول نوشته شده و از این رو به تحفه سعدیه نام‌گذاری شده است. تقسیم‌بندی کتاب کاملاً بر اساس قانون بوده و از آن پیروی می‌نماید. از نظر حجم نیز تقریباً برابر خود کتاب می‌باشد.

ابن‌سینا این ساختار منطقی را از درهم‌آمیزی عصاره و اندیشه‌های دو دانشمند یونانی که آثار آنها در قرون اولیه عالم اسلامی به عربی ترجمه شد، یعنی ارسطو و جالینوس پدید آورده است.
ابن‌سینا موارد و مسائل نظری پزشکی را ارسطویی توضیح داده است،‌اما دستورات ودانسته‌های پزشکی را از جالینوس اخذ کرده و آنها را در کنار هم قرار داده است. واقعیت این است که علت اشتهار قانون در اروپا نیز آن بوده است که حتی در زبان‌های اروپایی نیز اثری این چنین منظم و روشمند که آثار این دو دانشمند را به هم پیوند دهد وجود نداشته است و علت موفقیت ابن‌سینا در این عرصه آن بوده است که حضرت شیخ‌ علاوه بر آن‌که پزشکی حاذق بوده، خود فیلسوفی شهیر و موفق نیز بوده است. در مقام مقایسه بین فلسفه پزشکی (ارسطو و جالینوس) ابن‌سینا ضمن اینکه به حقانیت ارسطو رأی می‌دهد،‌ پزشکان را از پرداختن به مسائل نظری صِرف منع می‌کند تا عنصر فلسفه، بر آراء پزشکی آنان غلبه نکند. در نخستین صفحات قانون ابن‌سینا بحث مفصلی پیرامون تفاوت نگاه فلسفی با نگاه پزشکی در امور پزشکی محض نموده و مسائل پزشکی را از مسائل فلسفی جدا می‌کند. از دیگر سو،‌ به جز تبیین دقیق و اصولی مرز بین پزشکی و فلسفه و نیز تبیین دقیق موضوع حیات، سلامت، بیماری و مانند آن از نگاه فلسفه و فلاسفه، ابن‌سینا به ذکر مهم‌ترین موارد پزشکی تا عصر خود و به نقل از مهمترین پزشکان پیش از خود، چه یونانی و چه اسلامی پرداخته است. بر این اساس، او پزشکی را با جالینوس، فلسفه را با ارسطو، داروشناسی را با دیوسقوریدوس و مانند آن آغاز نموده و توضیح داده است. کما اینکه بارها در کتاب خود از الحاوی و رازی نقل قول می‌نماید. توصیف عظمت این کتاب را می‌توان در کتاب چهار مقاله نظامی عروضی سمرقندی به شکل تحسین برانگیزی یافت که گفته است: "اگر بقراط و جالینوس زنده شوند سزاوار است که در پیشگاه این کتاب سجده نمایند."

در پایان لازم است که به یک سوال اصلی که ذهن بعضی از دانش‌پژوهان را مشغول کرده پاسخ دهیم و آن این است که امروز چه نیازی به تجدید چاپ کتاب قانون وجود دارد؟ آیا مطالب قانون که تعلق به بیش از 1000 سال قبل دارد برای حل مشکلات امروز پزشکی ما راه گشاست؟
در پاسخ به این سؤال مقدر می‌توان چنین گفت: یکی از مهمترین رسالت‌های ایرانیان، نشر کتاب‌هائی است که در تقویت هویت ملی و اعتماد به ‌نفس نسل جوان کمک می‌کند و شاید هیچ عاملی مؤثرتر از آشنایی دانش‌پژوهان ما با میراث عظیم فرهنگی– علمی کشور برای احیای تمدن ریشه‌دار و افتخارآمیز اسلام و ایران نباشد. برای پیشرفت و توسعه کشور، لازم است که این باور ریشه‌دار در بین مردم ما زنده شود که ایرانی می‌تواند به قلّه‌های رفیع معرفت دست پیدا کند. بهترین دلیل در اثبات این مدعا، آثار عظیم علمی به جا مانده از گذشتگان ماست و بدون اغراق می‌توان گفت که نمی‌توان کتابی در تاریخ طب یافت که به اندازه کتاب قانون مورد استقبال دانش‌پژوهان عالم قرار گرفته باشد.

گذشته از ارزش این کتاب در تکوین تاریخ پزشکی، همین امروز نیز بسیاری از مطالب کتاب قانون قابل استفاده در عرصه تشخیص و درمان بیماری‌ها و از آن‌ها مهمتر در حفظ سلامت و بهداشت جامعه بشریست.

والسّلام علیکم

دکتر علی اکبر ولایتی