به گزارش خبرگزاري كتاب ايران(ايبنا)، مشروطه ايران یکی از بزرگترین رخدادهای تاریخ معاصر ایران محسوب می‌شود. با اين رويداد كه از آن به عنوان جنبش مشروطه، جنبش مشروطه‌خواهی، جنبش مشروطیت، انقلاب مشروطه یا انقلاب مشروطیت ياد مي‌شود، مجلس شورای ملی تشکیل و نخستین قانون اساسی ایران به تصويب رسيد.

درباره اين رويداد تاريخي مهم، كتاب‌ها و آثار بسياری با ديدگاه‌هاي مختلفي به نگارش درآمده‌اند. در اين گزارش بر آنيم تا به كتاب‌هاي مهم‌ترين رجال سياسي معاصر ايران كه دغدغه مشروطه و اهميت آن را در كتاب‌هاي خود منعکس کرده‌اند، اشاره كنيم. در اين ميان، سید محمد خاتمي، علي‌اكبر ولايتي و روح‌الله حسينيان از افرادي هستند كه به اين امر توجه داشته‌اند.

تلاش خاتمي براي بازكردن كلاف به هم پيچيده مشروطه

سید محمد خاتمی، سیاستمدار اصلاح‌طلب و پنجمین رئیس‌جمهوری ایران است که طی دو دوره بین سال‌های ۱۳۷۶ تا ۱۳۸۴ این مسئولیت را عهده‌دار بود. خاتمي درباره مشروطه كتابي با عنوان «زم‍ی‍ن‍ه‌ه‍ای‌ خ‍ی‍زش‌ م‍ش‍روطه‌» به تاليف در آورده كه از سوي انتشارات پ‍ای‍ا (م‍وس‍س‍ه‌ ف‍ره‍ن‍گ‍ی‌ و ان‍ت‍ش‍ارات‍ی‌) منتشر شده است.

موضوع كتاب وي، زمينه‌هاي خيزش مردم مسلمان ايران عليه استبداد است كه در ابعاد اقتصادي، فرهنگي، مذهبي، سياسي و اجتماعي بازگو مي‌شود. خاتمي در اين كتاب مي‌نويسد: «هدف آنست كه تا حد ممكن اين كلاف به هم پيچيده باز شود. گرچه ما امروز از دور دستي بر آتش آن روزگاران تلخ داريم و از وراي اين همه دلايل و مدارك كه از عصر قاجار به جاي مانده، به عمق فاجعه، پي خواهيم برد. شرط آنست كه صاحب خرد، آنگونه به قضاوت بنشيند كه شايسته مقام انساني آزادانديش باشد.»

در کتاب «زمینه‌های خیزش مشروطه» چنین می‌خوانیم : «با مشاهده سلطه استعماربر کشورهای اسلامی و برای کوتاه کردن دست آنان، اتحاد دنیای اسلامی سخت مورد توجه قرار داد و عمدتا تلاش خویش را در راه تحقق این آرزو بکار بست. سید جمال الدین در ابتدا راه رسیدن به این مقصود را مذاکره با سران کشورهای اسلامی می‌دانست و بارها سعی کرد تا به آنان نزدیک شده و ایشان را به تشکل چنین اتحادی برانگیزد، ولی سرانجام دریافت که چنین امری ممکن نیست و استبداد و استعمار سخت در هم عجین شده‌اند. او دانست که ماهیت حکومت‌های استبدادی، مانع انجام این امر بوده و نمی‌تواند به کسانی چون ناصرالدین شاه قاجار و سلطان عبدالحمید عثمانی، امیدوار باشد. از آن پس تمام کوشش خود را برای بیداری و آ گاهی مردم و سوق دادن آنان، به مبارزه علیه استعمار و استبداد بکار گرفت و این تلاش او بعدها نتایج نیکویی را نه تنها در ایران بلکه در سایر کشور ها به بار آورد.

محور دیگر کار او مبارزه با استعمار به ویژه با دولت انگلستان که بیش از همه بر مسلمانان تسلط داشت، بود. سید با مشاهده روز افزون نفوذ استعمار انگلیس در کشورهای اسلامی اصلی‌ترین دشمن اسلام و مسلمانان را در آن روزگار، انگلستان می‌دانست و به همین دلیل به همۀ ممالک زیر سلطۀ انگلیس مسافرت کرد و چهره افسونگر و ماهیت استعماری و افکار پلید آنرا برای ملل اسلامی آشکار نمود. روشنگری‌های وی در اکثر ممالک موثر بود و مسلمانان را به حرکت واداشته و از همین رو، انگلستان او را دشمن شماره یک خود لقب داد. استعمار به خیال خام خود سعی کرد سید را با پول و دادن مقام بخرد و او را برای همیشه ساکت کند، بنابراین همان هنگام که سودانیان به رهبری «محمد احمد عبدالله» معروف به «مهدی سودانی» علیه استعمار انگلیس قیام کرده بودند، سید را به لندن دعوت کردند. «لرد سالسبور» نخست وزیر وقت انگلیس به او گفت: «ما سر زمین سودان را به شما وامی گذاریم، به شرط آنکه مصالح دولت بریتانیا را در آنجا رعایت کنید.»

اگرچه شماري از پژوهندگان تاريخ مشروطيت، پيش‌زمينه جنبش مشروطه را قيام تنباکو در سال 1309 ق مي‌دانند، اما محققاني چون محمد خاتمي نخستين جرقه‌هاي جنبش مذکور را در سال‌هاي اوليه حاکميت قاجار و حتي دوران رويارويي دو امپراتوري صفوي و عثماني و نتايج وقايع تاسف بار و تاثيرگذار آن دوران جست وجو مي‌کنند.

ديدگاه علي‌اكبر ولايتي درباره مشروطه در كتاب‌هايش چگونه منعكس شده است؟

ع‍ل‍ی‌اک‍ب‍ر ولای‍ت‍ی كه از سیاستمداران کهنه‌کار ایرانی، مشاور امور بین‌الملل رهبر ایران و رئیس فعلی مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام است نيز چندين كتاب درباره مشروطه نوشته است.

يكي از كتاب‌هاي وي، اثري است با عنوان «تاریخ روابط خارجی ایران: دوره‌ اول‌ م‍ش‍روطه‌»كه در آن تحولات مشروطيت را به رشته تحرير درآورده است. اين اثر به بررسي ريشه‌هاي قرارداد 1907، قرارداد 1915، قرارداد 1919، قرارداد 1921 و كودتاي سوم اسفند 1299 مي‌پردازد و نقش سفارتخانه‌هاي روسيه و انگلستان در تحولات سياسي و اقتصادي ايران را مورد بحث و بررسي قرار مي‌دهد. اين كتاب كه از سوي دفتر مطالعات سياسي و بين‌المللي وزارت امور خارجه منتشر شده همچنين به ارائه اسناد و مدارك مربوطه مي‌پردازد. كتاب مذكور كه نخستين جلد از مجموعه كتاب‌هايي با عنوان تاريخ روابط خارجي ايران است در 126 صفحه تهيه و تنظيم شده است.

كتاب ديگر ولايتي در اين زمينه با عنوان «مقدمه فكري نهضت مشروطيت» است. از منظر وي ریشه‌های اصلی نهضت مشروطیت عبارتند از استبداد ستیزی، استعمار ستیزی، عدالت‌خواهی و ترقی‌خواهی. همین نگرش سبب شده است که نویسنده در فصل نخست زمینه‌های فکری پیش از مشروطیت را بررسی کند. وي در این فصل، حکومت صفویان و مسخ فرهنگ پویای تشیع سرخ، نفوذ فراماسونری در دستگاه حکومتی قاجار، تغییر و اصلاح خط، شکست از روسیه و آثار و تبعات این شکست را تحلیل می‌کند.

فصل دوم، تبیین مقدمات و زمینه‌های فکری مشروطیت است. نویسنده می‌کوشد تا در این فصل ریشه‌های غربزدگی پیشتازان روشنفکری را بیابد، از این رو به اندیشه‌های طالبوف، میرزا ملکم خان، میرزا حسین‌خان سپهسالار، امین‌الدوله، میرزا آقاخان کرمانی و شیخ احمد روحی و میرزا علی‌محمد باب، بیشتر توجه می‌کند. آخرین مبحث کتاب، «تفاهم انگلیس و روسیه برای روی کار آوردن رضاخان » نام دارد. همه آن مباحث، تمهیدی است تا نویسنده کودتای رضاخانی و عواقب و نتایج آن را بیان کند. اين كتاب از سوي دف‍ت‍ر ن‍ش‍ر ف‍ره‍ن‍گ‌ اس‍لام‍ی به چاپ رسيده است.‌

«س‍ی‍ر و ت‍ف‍ح‍ص‍ی‌ در م‍ش‍روطی‍ت‌ و پ‍س‌ از آن» كتاب ديگري است از‌ ع‍ل‍ی‌اک‍ب‍ر ولای‍ت‍ی‌كه از سوي حزب جمهوري اسلامي در 232 صفحه به چاپ رسيده است. در اين كتاب اوضاع سياسي اجتماعي ايران در عصر قاجار، تاريخ تحليلي شاهان قاجار در ايران، عملكردها، روشنفكران ايران در عصر قاجار و نقدها مورد بررسي قرار مي‌گيرند.

بازخوانی‌ مجدد انقلاب‌ مشروطه‌ در كتاب روح‌الله حسینیان

روح‌الله حسینیان، روحانی، قاضی و از مقامات اطلاعاتی و سیاسی ایران است. وي نماینده مردم تهران در مجلس شورای اسلامی در ‌دوره‌های هشتم و نهم، رییس مرکز اسناد انقلاب اسلامی، مشاور سیاسی و امنیتی رییس جمهور در دولت نهم است. حسينيان درباره مشروطه كتابي نوشته است با عنوان «تجربه مشروطيت»‌ كه از سوي م‍رک‍ز اس‍ن‍اد ان‍ق‍لاب‌ اس‍لام‍ی‌‏‫ به چاپ رسيده است.

‏در مقدمه اين كتاب درباره معرفي اين اثر چنين آمده است: «صد سال‌ از انقلاب‌ مشروطه‌ می‌گذرد. انقلاب‌ مشروطه‌ یکی‌ از تحولات‌ ایران‌ معاصر است‌ که‌ در خور مطالعه‌، بررسی‌ و ارزیابی‌ چندباره ‌است‌. عوامل‌ این‌ انقلاب‌ چه‌ بود؟ چه‌ حوادثی‌ در شکل‌گیری‌ آن‌ اثر داشت‌؟ چه‌ کسانی‌ آن‌ را به‌ وجود آوردند؟ انگیزه‌های‌ بانیان‌ و مردم‌ چه‌ بود؟ آیا این‌ انقلاب‌ ایدئولوژی‌ از پیش‌ تدوین‌ شده‌ای‌ داشت‌ یا نه‌؟ سؤالاتی ‌هستند که‌ باید مورد مطالعه‌ قرار گیرند. به‌ مناسبت‌ صدمین‌ سالگرد مشروطه‌ مرکز اسناد انقلاب‌ اسلامی ‌تصمیم‌ گرفت‌ کتابی‌ مختصر، اما جامع‌ منتشر کند. کتاب‌ تجربه‌ ‌مشروطه‌ کتابی‌ مختصر و بر مبنای‌ منابع‌ دست‌ اول‌ است‌ که‌ به‌ سوالات ‌ذکر شده‌ پاسخ‌ می‌گوید. این‌ کتاب‌ در دو فصل‌ نوشته‌ شده‌ است‌: فصل‌اول‌ به‌ عوامل‌، زمینه‌ها و سیر حوادث‌ و نقش‌ نخبگان‌ در نهضت مشروطه می‌پردازد و در فصل‌ دوم‌، ایدئولوژی‌ و اندیشه‌های‌ بنیان‌گذاران‌ نهضت مشروطه‌ را مورد مطالعه ‌قرار می‌دهد و در پایان‌ اشاره‌ای‌ به‌ پی‌آمدهای‌ مشروطه‌ و تجربه‌ ‌گران‌قیمت‌ آن‌ در انقلاب‌ اسلامی‌ دارد. این‌ کتاب‌ قبل‌ از آنکه‌ تحلیلی‌ وسیع‌ بر انقلاب‌ مشروطه‌ باشد، طرحی‌جامع‌ در بازخوانی‌ مجدد انقلاب‌ مشروطه‌ را پیشنهاد می‌دهد.»