این کتاب شامل شش فصل است که در فصل چهارم به افکار و عقاید پرداخته است و در فصل آخر به آثار او نیز اشاره شده است. جامی پیرو طریقت همانند یک عالم شریعت توسل به ائمۀ معصومین را توصیه می‌کند و در بیان اوصاف و مناقب ائمه اشعار فراوانی سروده است. او طی سفرش به حج در کمال خضوع و خاکساری اشعاری سرود و همچنین در نجف اشرف غزلی را در وصف امیرالمؤمنین حضرت علی (ع) گفت. اواخر عصر تیموری و در آستانۀ ظهور سلسلۀ صفویه، بزرگی از فرهیختگان معرفت و ادب ایران چون مولانا عبدالرحمان جامی در تاریخ فرهنگ و اعتقاد ملت ما همچون ستاره‌ای می‌درخشید و عملاً پرچم‌داران نهضت احیای فرهنگ و عرفان اسلامی- اهلی بیتی می‌شود.
مولانا جلال‌الدین محمدبلخی از بزرگ‌ترین و شاید بزرگ‌ترین شاعر عارف تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران است. جلال‌الدین در بلخ به دنیا آمد. نسبت پدری او را به ابوبکر، خلیفۀ اول، می‌رسانند و نسبت بکری، که به وی داده‌اند، از این جهت است. با اینکه می‌توان برای تأیید این نسبت قرائنی پیدا کرد، اما نسبت دادن وی به ابوبکر، با واقعیت تاریخی تطبیق نمی‌کند. او تاجی بر سر عرفان اسلامی و با اندکی جسارت عرفان شیعی است که قدر او نه تنها برای عامۀ مردم که برای بسیاری از خواص نیز مجهول است. به نظر جلال همایی در عمق افکار و عقاید مولوی و گفته‌های او در مثنوی جنبه‌ای از محبت و هواخواهی علی و آل علی و اندان پیغمر اکرم صلوات‌الله علیهم دیده می‌شود که می‌توان آن را بااساس و پایه اصلی تشیع به معنی عام کلمه تطبیق داد.
دکتر ولایتی در این اثر در پی اثبات اهمیت مقام تاریخی امیرکبیر صدراعظم ناصرالدین شاه به سه چیز است: نوآوری در راه نشر فرهنگ و دانش و صنعت جدید، پاسداری هویت اسلامی و ملی و استقلال سیاسی کشور، و مبارزه با فساد اخلاق مدنی. دکتر ولایتی در این اثر اقدامات ارزندۀ امیرکبیر را مورد بررسی قرار می‌دهد. از جملۀ این اقدامات که سبب دگرگونی در پزشکی ایران شده است تأسیس دارالفنون است. از دیگر اقدامات مهم او تشکیل دیوان‌خانۀ عدالت بود تا پیش از آن امر قضا، نظم و نسق درستی نداشت. وی به شهاب اصفهانی دستور داد تا مصیبت سالار شهیدان کربلا را به‌صورت قطعه‌ای منظوم درآورد. از دیگر اقدامات امیر در تحکیم شریعت، منع می‌گساری بود که در اوان صدرات به آن فرمان داد.
عبدالقادر پسر غیبی حافظ مراغی، ملقب به «حافظ»، موسیقی‌دان بزرگ ایرانی، بنابر اصح اقوال درس سال 768 ق در مراغه به دنیا آمد. عبدالقادر در هشت سالگی حافظ تمام قرآن کریم شد. او را عالم به علوم متداول زمان، حافظ و قاری قرآن و... دانسته‌اند. عبدالقادر و پدرش هر دو حافظ قرآن بودند. قرائت آیه‌ای از قرآن کریم به موجب نجات جان عبدالقادر از مجازات مرگی شد که امیر تیمور گورکانی حکمش را صادر کرده بود. به نظر می‌رسد وی شیعه مذهب بوده است و این مطلب را از جمله‌های دعایی که مابین جملاتش آورده، می‌توان احتمال داد.
عمرخیام نیشابوری، دانشمند، متفکر، حکیم، شاعر و نویسندۀ ایرانی است. نگارنده در این اثر درپی ارائۀ توصیفی دقیق و علمی از خدمات علمی حکیم عمرخیام نیشابوری است. یکی از منابعی که نگارنده در توصیف زندگی و آثار خیام از آن بهره برده قدیمی‌ترین سرگذشت نامۀ خیام نوشتۀ ظهیرالدین بیهقی در کتاب تتمه صوان‌الحکمه است. نگارنده در نقد آرای برخی شرق‌شناسان که خیام را ملحد و یا دهری دانسته‌اند، در این اثر با تکیه به اطلاعات متقن تاریخی چنین نتیجه گرفته که خیام حتی تا آخر عمر به مثابۀ یک معتقد مذهبی زندگی می‌کرده و هیچ‌گاه از اصول و فروع دینی رویگردان نبوده است.
این کتاب گزارشی است از زندگی ائمۀ معصوم (ع) و گروه پرشماری از اندیشمندان و فرهیختگان عرصۀ تمدن اسلامی و نیز گزارشی است از بعضی وقایع و مناسبت‌های تاریخی فرهنگ و تمدن اسلام و ایران. این اثر را می‌توان نخستین مجموعۀ منظم از دانسته‌های تمدنی و فرهنگی با هدف در اختیار نهادن آن‌ها برای اقشار گوناگون مردم و با رویکردی خاص به شمار آورد. بر اساس رویکرد خاص این کتاب، برای هر یک از 365 روزِ سال زندگی‌نامۀ دست‌کم سه فرهیخته و اندیشمند مسلمان تهیه شده و با آرایشی خاص در تقویم سالانه‌ای که در انتهای هر یک از مجلدات کتاب آمده قرار داده شده است. در یک نگرۀ کلی، این کتاب از سه بخش تشکیل شده است: بخش نخست زندگی‌نامۀ کوتاهی از حضرات ائمۀ اطهار (ع)؛ بخش دوم زندگی‌نامۀ حدود 1100 تن از اندیشمندان عالم اسلام؛ بخش سوم گزارشی از پاره‌ای رخدادهای تاریخی.
دکتر ولایتی در کتاب دایرهًْ‌المعارف پزشکی اسلام و ایران با همکاری گروهی از فرهیختگان و دانشمندان می‌کوشد با نگاهی علمی و بی‌طرفانه واقعیت‌های صحیح و بی‌شائبۀ دانش پزشکی اسلامی را در قالب دایرهًْ‌المعارفی و با نظم الفبایی تبیین نماید. مدخل‌های این دانشنامه در 9 گروه دسته‌بندی شده است: اعلام و اشخاص؛ کتاب‌ها و تألیفات، گیاهان دارویی، بیماری‌ها، مفاهیم و اصطلاحات؛ مراکز و سازمان‌ها؛ داروها؛ اندام‌ها؛ ابزار کار پزشکان.
دکتر ولایتی در این کتاب که دومین جلد از مجموعۀ "تاریخ کهن و معاصر ایران‌زمین" است می‌کوشد از زوایای پنهان فرهنگ و تمدن ایران اسلامی تا پیش از حملۀ مغول پرده بردارد و ناگفته‌های این عرصه را بررسی و بازنمایی کند. وی بر آن است که پا به پای خواننده روح عصر و زمان ایرانیان آن دوران را دریابد و اوضاع علمی و احوال سیاسی و اجتماعی و علمی‌ای را که به دستاوردهای شکوهمند آن عصر انجامید نشان دهد و می‌کوشد تبیینی جامع و مانع بر انگیزه‌ها و روش‌های بزرگان سیاست و دانش و مجریان سازمانی حکومت‌های آن عصر بیابد و آثار و نتایج نیک و بد تصمیمات آنان را منصفانه شرح دهد.
مجموعۀ تاریخ کهن و معاصر ایران‌زمین نگاهی است هدفمند به تاریخ ایران که با بهره‌گیری از منابع فراوان و معتب و گاه جدید و شیوه‌ها و روش‌های ثابت‌شده، با راه‌نمایی و همکاری جمعی از پژوهشگران و تاریخ‌دانان فرهیخته فراهم آمده است. دکتر ولایتی در این مجموعه در پی آن است که مهم‌ترین تحولات تاریخی را در شکل‌دهی به حیات معاصر ایران بررسی کند؛ تحولاتی که ایرانیان در حیات پرفراز و نشیب خود به چشم دیده‌اند و از سر گذرانده‌اند تا به زندگی پرافتخار دیروز و امروز خود دست یابند و فردایی پرامید در پیش روی داشته باشند. کتاب تاریخ ایران پیش از اسلام نخستین جلد از این مجموعه است که کم‌تر کتابی در میان تألیفات دانشمندان ایرانی می‌توان یافت که به جامعیت این کتاب به تاریخ و فرهنگ و زبان و اندیشه‌های ایرانیان باستان پرداخته باشد. دکتر ولایتی در این کتاب کوشیده است نقش دو اصل اساسی وطن‌دوستی و توحید را در شکل‌گیری تمدن پرشکوه ایرانی در منظر نظر خود قرار دهد و رویدادهای تاریخی را با رویکرد درک تداوم این اصول مهم بررسی کند.
در فرهنگ و تمدن پرافتخار اسلام و ایران، جمعی از وارستگان که دل به معارف غنی اسلامی سپرده بودند در صدر مروت نشستند و عقد فتوت بستند تا خلق را به دست و زبان خویش مرنجانند و خویشتن را در این جهان از جمیعِ جهانیان فروتر شناسند؛ هرچه دارند، به سخا، از هیچکس واندارند؛ سینه از کبر و کینه پاکیزه سازند؛ و هم با خلق و هم با خدا وفا نگه دارند. این کتاب نگاهی است به ریشه‌ها و خاستگاه اندیشۀ این جوانمردان و فتیان و گشایشی است در راه شناخت و بررسی بن‌مایه‌ها و درون‌مایه‌های جوانمردی. دکتر ولایتی در این کتاب، جوانمردی را میراثی گران‌بها از فرهنگ اسلامی و ایرانی می‌داند؛ میراثی که در روزگار بحرانی جامعۀ ایران به قوام و انسجام ملت ما مدد رساند و آن را تداوم بخشید. فتوت از دو منبع اسلام و ایران پیش از اسلام بهره برد و آن را می‌توان پیوندی از نیکویی‌های اخلاقی و دینی ایران در قبل و پس از اسلام دانست. فتوت و عرفان، به‌مانند اخلاق اجتماعی، ایرانیان را در رفتار و سلوک مدنی‌شان راهنمای طریقت بود.