یکی از ادیبان و تذکره‌نویسان گران‌مایۀ ایرانی، تقی‌الدین اوحدی بلیانی، بود که در اوایل قرن یازدهم هجری رهسپار هندوستان شد، اما به تناسب خویش، که سفر را بیش‌تر از مُقام می‌پسندید، مدام میان قندهار و لاهور و آگره و گجرات و دیگر اقالیم اطراف به سفر روزگار می‌گذراند. اما همین امر سبب شده که بسیاری از نسخه‌های آثار او، نه در ایران، بلکه در هندوستان و گاه پاکستان یافت شود و، برخلاف آن سرزمین‌ها، در ایران شاعری باشد کمتر شناخته. این کتاب دریچه‌ای به شناخت این بزرگ‌مرد ادبیات فارسی می‌گشاید و خاطر خوانندگان فرهیخته و گران‌مایه را به شمیم روح‌افزای ادب فارسی سرمست می‌گرداند.
شیخ بهائی، دانشمند بزرگ عهد صفوی، در سال 953 ق در بعلبک جبل‌عامل لبنان چشم به جهان گشود. شیخ بهائی در علوم دین از محضر کسانی چون میرداماد بهره برد و ریاضیات را از عالم بزرگی چون ملا محمدباقر یزدی آموخت. وی با وجود اشتغال به امور قضایی و سیاسی هرگز دل‌بستة جاه و مقام نشد و از درس و بحث و تألیف و تهذیب غافل نماند و ارتباط خود را با مردم کوچه و بازار قطع نکرد. او شاگردان بسیار بزرگی تربیت کرد که علامه محمدتقی مجلسی و ملاصدرا دو تن از سرآمدان آن‌هایند. درمورد مقام علمی و شخصیت شیخ باید گفت که او برخلاف بسیاری از دانشمندان چندبعدی بود: او هم از علوم دین آگاه بود و هم در ریاضیات و هندسه و مهندسی و جغرافیا سررشته داشت. به علاوه او عالمی عارف‌مسلک بود که شعر هم می‌سرود.
شرح احوال و آرا و آثار زین‌الدین بن علی بن احمد معروف به شهید ثانی، فقیه اصولی، محدث رجالی، ادیب نحوی لغوی، حکیم و متکلم و مفسر بزرگ شیعی امامی، که از مردم جبل‌عامل لبنان بود، موضوع بررسی این کتاب است. اهمیت شهید ثانی نه فقط در کیفیت شهادتش، بلکه در تأثیری است که در جریان علمی شیعی پس از خود گذارد. آثار فقهی او پس از گذشت حدود 500 سال هم‌چنان از منابع موثق فقه امامیه است. افزون بر این، دکتر ولایتی در این کتاب می‌کوشد نه‌تنها ویژگی‌های فکری و عملی این بزرگوار را بیان کند، بلکه نقش و سهم او را در گسترش جغرافیایی مذهب شیعه نیز روشن کند. زیرا پس از شهادت او بود که بزرگانی چون شیخ بهائی و پدر بزرگوارش جلای وطن کردند و خاک سرزمین مقدس ایران را به قدوم خویش متبرک ساختند.
دکتر ولایتی در این کتاب نگاهی دارد به زندگانی و آثار میرزا غلامرضا اصفهانی، قنادزاده‌ای که به رؤیایی صادق، دل باخت و در هفت‌سالگی چنان مجذوب فیض ائمۀ اطهار (ع) گردید که در خواب، از محضر آستان مبارک حضرت علی (ع) سرمشق طبع و هنر گرفت و چون برخاست، چنان قلم می‌زد که استاد در شگفتی ماند. از این بزرگان در تاریخ و فرهنگ ایران کم نیستند و آنچه قِلّتَش چشم‌آزار است علم ما بر سیروسلوک آن‌هاست که چه بسا بسیاری از ما نه‌تنها نام و نشانشان را دیگر به خاطر نداریم، بلکه راه و رَوِششان نیز گاه در پردۀ غفلت پیچیده و از خاطر زدوده می‌شود. نگارنده در این کتاب هم‌گام با خوانندگان ارجمند و گران‌مایه، یادی از میرزا غلامرضا می‌کند؛ خوش‌نویسی که نقش یار، جلّ و علی، بر سراچۀ دل می‌زد.
میرزا محمدصادق، مشهور به ادیب‌الممالک، از نوادگان میرزا عیسی قائم‌مقام فراهانی، از شاعران و رجال بنام عصر قاجاریه است که چندی به امیرالشعرا و سپس به ادیب‌الممالک ملقب شد. دوران شاعری ادیب‌الممالک را می‌توان به دو بخش مجزای پیش و پس از انقلاب مشروطه تقسیم کرد. تا پیش از مشروطه، به سبک شاعران قدیم شعر می‌سرود و در اشعارش حتی به مدح رجال سیاسی می‌پرداخت. اما با وقوع انقلاب مشروطه شعر او نیز دگرگون شد و رنگ و بوی اجتماعی ـ سیاسی به خود گرفت و زبان شعرش به زبان گفتار بسیار نزدیک شد. او نه فقط شاعر که مردی درس‌خوانده و به تمام معنا فاضل و ادیب بود. افزون بر این، ادیب از شعر در حکم سلاحی بُرّان برای مبارزه با استبداد بهره برد.
این کتاب حاصل کوشش نگارنده در بازنمایی شخصیت، اندیشه‌ها، خدمات و آثار مکتوب ابن اثیر، به ویژه کتاب گران‌سنگ الکامل فی التاریخ، است؛ کتابی که اطلاعات تاریخی مندرج در آن در باب تاریخ ایران و سلسله‌های ایرانی منبع اصلی پژوهشگران و تاریخ‌نگاران بعدی در این باره بوده است. برخی پژوهشگران بر این باورند که کمتر رویدادی در دوران سامانیان می‌توان یافت که ذکری از آن در الکامل نیامده باشد. دکتر ولایتی در این کتاب بر آن است که در این کتاب توصیفی کامل از زندگینامه و آثار ابن اثیر ارائه دهد و همراه خواننده احوال و آرای این دانشمند بزرگ را به نظاره نشیند تا به شناختی ژرف از اندیشه‌های او دست یابد و آن را توشه‌ای سازد برای پیمودن راه دشوار شناخت تاریخ‌نگاری اسلامی.
بی‌تردید میر عماد حسنی سیفی از بزرگ‌ترین خوش‌نویسان تاریخ در خط نستعلیق است که در همۀ تذکره‌ها او را ستوده و درباره‌اش بسیار سخن گفته‌اند. وی در نزاکت قلم و قدرت نگارش ید بیضا داشت و مشهور بود. شهرت میرعماد او را به دربار شاه عباس صفوی کشاند؛ اما گروهی از کوردلان به سعایت از وی پرداختند و مقدمات قتل فجیع وی را فراهم کردند.
شیخ محمود شبستری عارف و شاعری بزرگ، از اهالی شبستر، یکی از قراء تبریز، بود که در سفرهای فراوانش از محضر بزرگ‌ترین اساتید عرفان و تصوف کسب فیض کرد و به زودی شهرت و مرجعیت تام پیدا کرد و با مشاهیر و بزرگان عصر خود مراوده و مکاتبه یافت. شیخ محمود گرچه در جوانی و در 33سالگی درگذشت، اولاد و نوادگانش در کرمان طایفه‌ای به نام خواجگان تشکیل دادند و طریقش را ترویج کردند. گلشن راز، اثر جاودان او، منظومه‌ای است در 993 بیت، که شیخ محمود آن را در پاسخ به هفده پرسش منظوم امیر سید حسین حسینی هروی، صوفی معروف آن عصر، سروده است. این اثر، به علت عمق معنا و دل‌انگیزی صورت، بیش از دیگر آثار شیخ محمود، مرآت المحققین، حق الیقین فی معرفهًْ رب‌العالمین و سعادت‌نامه، شهرت یافته است.
اوحدالدین محمد بن محمد انوری قصیده‌سرای بزرگ نیمة دوم قرن ششم، از اهالی ابیورد، شهری میان سرخس و نسا، بود. در علوم زمان خود دست داشت و در شعر از پایه‌گذاران نام‌دار شعر فارسی به‌ویژه در غزل و قصیده است. شعر او در اکثر شعرای پس از وی تأثیری عمیق گذاشته است. این تأثیرگذاری به‌ویژه در شعر شیخ مصلح‌الدین سعدی کاملاً مشهود است. به‌سبب تسلط وی بر علوم زمان خود، زبان فارسی، زبان عربی و بحور شعر فارسی و عربی، دیوان وی برای همة شاعران و شعرشناسانِ پس از او معیار بوده است. انوری افزون بر آوردن معانی نغز و لطیف و مضامین شیوا و بدیع، در انتخاب الفاظ و ترکیب کلمات ذوق و سلیقة خاصی داشت که اقتدار او را در سخنوری می‌رساند. در دیوان وی از لغات و ترکیبات و کنایات پارسی و اصطلاحات علمی فراوان دیده می‌شود.
شیخ صدوق فقیه بزرگ امامیه در قرن چهارم هجری است. بنابر بعضی مستندات، شیخ صدوق حدود 300 کتاب و رساله تألیف کرده و در عرصه‌های گوناگون فقه و کلام و حدیث آثار ارزشمندی به¬جای گذاشته است. وی بسیار سفر می‌‌کرد و از محضر محدثان بهره می‌برد و آنچه را فراگرفته بود به طالبان علم می‌آموخت. آزادی وی در بیان عقاید خویش و ترویج شیعة امامیه معلول اقتدار سلسلة آل بویه و ضعف خلفای عباسی بود. حمایت بی‌دریغ حسن بن بویه دیلمی ملقب به رکن‌الدوله، و وزیر دانشمند او، صاحب بن عَبّاد، از شیخ صدوق و دعوت از وی برای مهاجرت از قم به ری، مرکز حکومت حاکم بویه‌ای تشیع را در ری و عراق عجم تقویت کرد. شیخ صدوق به شهرهای گوناگون خراسان و ماوراءالنهر و عراق عرب، به¬ویژه بغداد، سفرهایی کرد.