کتاب "جستارهایی در حیات فرهنگی ایرانیان" به قلم جلیل عرفان منش و با مقدمه دکتر علی اکبر ولایتی در انتشارات سروش منتشر شده بود که تلاشی است برای پاسخ به کسانی که تصور می کنند میان هویت ملی ما هویت معنوی و اسلامی تقابل و تعارض وجود دارد و گاه نتیجه می گیرند که برای رفع این تقابل لازم است دست به گزینش بزنیم و یکی از طرفین را به بهای از دست دادن طرف دیگر برگزینیم.

دکتر ولایتی در مقدمه کتاب " حیات فرهنگی ایرانیان" در تعریف واژه هویت گفته است: واژه هویت که در زبان فارسی گاهی آن را همانی یا این همانی معنی کرده اند، می تواند به فرد و همچنین جمع تعلق گیرد یعنی هویت در افراد و آحاد یک ملت رخ می نماید و سپس اجتماع و قوم را دربرمی گیرد. به همین سبب در تعریف هویت می توان گفت: " مجموعه علائم و نشانه هایی که یک فرد را از فرد دیگر متمایز کند، اعم از سیاسی، تاریخی، فرهنگی، مادی، معنوی و .... را هویت گویند.

مولف این کتاب با مرور منابع تاریخی متعدد موجود، پیوند میان ملیت ایرانی و دین به نحو عموم، و دین اسلام به طور خاص را می جوید. هرچند در این اثر به ضرورت موضوع و انگیزه مولف، ویژگی ها و امتیازات اقوام ایرانی مطرح می شود، لکن عرضه این جستارها به هیچ وجه به معنای نادیده گرفتن قوت ها و برتری های سایر ملل، یا به انگیزه برتری جویی بر دیگر انسان ها نیست که به باور اسلامی ما، نگاهی به داشته های ما ایرانیان برای بازیابی خویش و حرکت مجهزتر به سمت چشم اندازهای برتر الهی است.

این اثر در هفت فصل مجزا تدوین شده است. در فصل اول خواننده با پیشینه ایرانیان و جایگاه اقوام بومی ایران آشنا می شود. در این فصل همچنین سجایای اخلاقی ایرانیان و سهم ایرانیان در پیدایش خط مورد ارزیابی قرار می گیرد و خواننده با آگاهی از تاریخ تمدن و فرهنگ ایران برای ورود به فصل های دیگر آماده می شود. در فصل دوم نویسنده واژه ذو القرنین را در اندیشه ایرانی مورد نقد و بررسی قرار می دهد. کیستی ذوالقرنین و انطباق آن با شخصیت های تاریخی از دیرباز موضوع بحث برانگیزی بوده است. طرح این موضوع که ذوالقرنین کیست، هم از این رو که می گویند اسکندر مقدونی است و یا داریوش و کوروش، پادشاه هخامنشی، با تاریخ ایران پیوند خورده و بخشی از تاریخ و هویت ما ایرانیان شده است. بنابراین در این فصل سعی شده با تحقیق در منابع تاریخی مشخص شود که ذوالقرنین کیست و جایگاه آن در شکل گیری هویت ایرانیان تا چه اندازه بوده است.

فصل سوم کتاب حاضر به موضوع گسترش اسلام در مرزهای ایران می پردازد و مسیر تاریخی ورود این دین مبین را به فرهنگ و تمدن ایرانیان مورد ارزیابی قرار می دهد. فصل چهارم استمرار هویت ایرانی در دوران اسلامی و نقش ایرانیان در معماری اسلامی را بررسی می کند. فصل پنجم کتاب زبان فارسی و تحکیم هویت ایرانی و اسلامی، فصل ششم نقش آیین های ملی و مذهبی در تقویت هویت ایرانی و اسلامی و فصل هفتم فراز و فرودهای هویت ایرانی- اسلامی در دوران معاصر را مورد نقد و بررسی قرار می دهد.

این کتاب در قطع وزیری و با قیمت ۲۶ هزار تومان در انتشارات سروش در دسترس علاقمندان است.