مجموعۀ تاریخ کهن و معاصر ایران‌زمین/ جلد چهارم

ایران در عصر صفوی

نویسنده: دکتر علی ‏اکبر ولایتی

سرویراستار مجموعه: هومن عباسپور

ویراستاران: دکتر ایمان نوروزی، مرتضی فکوری، معصومه بنیاد

سال چاپ: 1393

انتشارات: امیرکبیر

شمارگان: 1000 نسخه

دکتر ولایتی در این کتاب بر آن است تا تصویری علمی و روشن از دولت صفویه و اوضاع سیاسی کشور در دوران سلطنت سلاطین صفوی و نیز حیات علمی و فرهنگی و هنری ایران در عهد اقتدار ایشان ارائه کند. وی بر این باور است که دولتی که شاهاسماعیل تشکیل داد بر چهار رکن اصلی قرار داشت: رسمیت مذهب تشیع در سراسر پهنۀ ایران و اتحاد فکری دو جریان مهم تشیع و تصوف؛ بازسازی و نوسازی اتحاد ملی ایرانیان؛ حفاظت و پاسداری از تمامیت ارضی ایران؛ احیای دیوان‏سالاری (ساختار حکومتی و اداری) ایرانی. حکومت صفویان، که به دست شاهاسماعیل بنیاد نهاده شد، با اقدامات بجا و به‏موقعِ شاهطهماسب، جانشین او، در پاسداری ازمرزهای ایران تثبیت شد و در دوران نوادۀ او، شاهعباس اول، به اوج اقتدار و عظمت خود رسید. بی‏تردید می‏توان دوران شاهعباس اول را از درخشان‏ترین ادوار تاریخی ایران دانست که در آن هنرهای بومی و محلی به صنایعی رو‏به‏رشد با درآمدزایی و صادرات چشمگیر تبدیل شدند. علما و دانشمندان با برخورداری از امنیت سیاسی و اقتصادی در زیر سایۀ دولت شیعی صوفی بهاحیای علوم ازیادرفتۀ ایرانیان در فراز و نشیب تاریخ ایران پرداختند؛ معماران ایرانی بدیع‏ترین ساختمان‏های زمان را در کشور، به‏ویژه پایتخت آن اصفهان، بنا کردند که چشم هر بیننده‏ای را خیره می‏کرد. اما پس از شاهعباس اول دولت صفوی در مسیر افول افتاد تا این‏که حکومت صفوی در دورانِ زمام‏داری شاهسلطانحسین باشورش‏های داخلی و تهاجمات خارجی در آستانۀ فروپاشی و اضمحلال کامل قرار گرفت. قدرت‏یابی افغان‏های غلجائی بهرهبری میرویس در قندهار و اغتشاشات در لرستان و سیستان و شورش طوایف لزگی در داغستان و شورش حاجی داود در شِروان و شورش طوایف بلوچ و حملات دائمی آن‏ها به لار و کرمان و بندرعباس و توسعه‏طلبی‏های عثمانی‏ها و روس‏ها در ایران یک‏پارچگی ارضی و سیاسی کشور را به مرز نابودی برده بودند. درچنین شرایطی، شورش محمود افغان در فروپاشی سلطنت طولانی‏مدت صفویان بر ایران تأثیرگذار بود؛ زیرا، در این دوران پرآشوب، توانمندی و استعداد نظامی تعیین‏کنندۀ پیروز میدان بود و از قضا ضعف اصلی صفویان در این عهد ناتوانی ایشان در بهره‏گیری از استعدادهای بومی و قدرت فرماندهی و امکانات نظامی بود. درنتیجه، شاهسلطانحسین مجبور شد بهدستِ خویش پادشاهی ایران را به شخص نابکاری به نام محمود بسپرد. اما دیری نپایید که فرمانده مقتدری به نام نادر افشار با بهره‏گیری از همان اصل برتری نظامی و فرماندهی کارآمدْ حکومت ایران را ازافغانان بازستاند و وحدت و یک‏پارچگی ارضی و سیاسی ایران را به کشور برگرداند.

دکتر ولایتی در این کتاب، در پِیِ آن است که با بررسی منابع متقدم و بهره‏بردن از تحقیقات تاریخ‏پژوهان متأخر تصویری روشن از تاریخ سیاسی صفویه و حیات فرهنگی و علمی و هنری ایرانیان در آن عهد ارائه دهد. وی در پدیدآوردن این اثر تلاش کرده از همۀ منابع موجود، حتی منابع موازی عثمانی‏ها، بهره برد.